Rrëfimi i Ramiz Alisë: Çfarë ndodhi pak minuta pas vdekjes së Mehmet Shehut

  • 06 March 2017 - 10:42
Rrëfimi i Ramiz Alisë: Çfarë ndodhi pak minuta pas vdekjes së Mehmet Shehut

Kjo intervistë me Ramiz Alinë, pjesë e një cikli të botuar në gazetën Abc në vjeshtën e vitit 2005, është pa dyshim intervista eskluzive më e gjatë, më e plotë, më e çlirët, të ish presidentit komunist në fund të jetës. Kemi zgjedhur të ofrojmë optikën me të cilën ai sheh Mehmet Shehun, dhe duket qartë se Ramizi është shkëputur nga linja zyrtare e Enver Hoxhës, sipas të cilës Mehmeti ishte poliagjent, shkruan konica.al. 

Cilat kanë qenë etapat e formimit tuaj intelektual, duke nisur që prej periudhës së gjimnazit, kohë për të cilën keni kujtime të mira. Cilët kanë qenë idhujt shpirtërorë, filozofikë e letrarë të asaj kohe, raportet me shokët e gjimnazit. A ka ndër ta personazhe që u bënë figura të njohura dhe veçanërisht raportet me Todi Lubonjën, i cili edhe sot mbetet një prej miqve tuaj?

Alia: Kam lindur në Shkodër, ku kam bërë dy klasë të shkollës fillore. Më pas, familja u vendos në Tiranë, ku vazhdova edhe shkollën. Pasi mbarova filloren në “Shkollën e Kuqe”, u regjistrova në gjimnazin e Tiranës. Në atë kohë, gjimnazi i kryeqytetit ishte një prej shkollave më të mira të vendit dhe mos harroni se ishin vetëm gjimnazi i Shkodrës, Liceu i Korçës, Normalja e Elbasanit dhe gjimnazi i Tiranës. Këto ishin shkollat e mesme të plota, përveç Teknikes në Tiranë. Dua të them që gjimnazi i Tiranës ishte një institucion, ku jepnin mësim, mësues e pedagogë mjaft të ditur. Unë kam pasur mësues shumë të mirë si Vangjel Gjikondi, Minella Karajani, Sotir Angjeli, Vasil Andoni, Mihal Zallari, Vedat Kokona, Nonda Bulka, etj. Drejtor i shkollës ishte Safet Butka. Kur u krijua Universiteti i Tiranës, shumica prej tyre u bënë pedagogë themelues të atij universiteti.

Jeta në gjimnaz ishte e veçantë: në atë kohë lexonim shumë, si të rinj që ishim, dhe në atë ambjent u formuam në të gjitha kuptimet. Në vitin 1939, në kohën e pushtimit, unë ndiqja gjimnazin dhe ishte pikërisht ky moment që shënoi për të rinjtë e shkollave formimin e ndjenjës antifashiste. Pas vitit 1941, vit i krijimit të Partisë Komuniste, kur lëvizja antifashiste përfshiu të gjithë rininë shkollore, unë kam hyrë në Organizatën e Rinisë Komuniste. E thashë këtë, pasi kjo shënon edhe përfshirjen në jetën politike. Kjo kohë përcakton edhe shokët e ngushtë, me të cilët diskutonim për çështje të ndryshme të fushave të ndryshme. Kam pasur shumë shokë, një pjesë e të cilëve janë vrarë, si shoku im i ngushtë Manush Alimani, Siri Kodra, Zeqi Agolli, etj. Diskutonim për politikë, por edhe për kulturën në përgjithësi. Lexonin letërsi, kryesisht italiane, por edhe amerikane si Shtajnbekun, Mark Tueinin, Danten, etj.

A kishte ndonjë afeksion të rinisë shqiptare për Danten, për poetët e tjerë popullorë, për Italinë? Po i referohemi një periudhe të depërtimit kulturor italian….

Alia: Sigurisht, ka patur. Por lexoheshin edhe shumë të tjerë. Lexonim në atë kohë edhe filozofi si Shopenhauerin, Niçen, etj., sepse ishte kuriozitet i madh. Marksin nuk e njihnim mirë. Njihnim vetëm disa teza themelore të tij.

Përmendët Todi Lubonjën. Është personazh që kam qenë gjithë jetën i lidhur, prej rinisë deri më sot. Todi ka qenë më lart në vite shkolle se unë. Kemi qenë shokë fëmijërie e shtëpitë i kemi pasur afër në Tiranë. Edhe pas çlirimit, kemi punuar në sektorë që na lidhte puna, si në sektorin e rinisë, të kulturës, etj. Nuk është e nevojshme të futemi në historinë e Todit.

A keni ndjerë keqardhje për fatin e Todit dhe çfarë keni bërë ju për t’a ndryshuar atë fat?

Alia: Ajo që ndodhi me Todin, e kam thënë gjithnjë, duke u nisur nga vija e partisë në atë kohë, u konsiderua gabim. Edhe unë vetë kam qenë i mendimit se atje (në Festivalin e 11) kishte ekzagjerime, gjithnjë sipas vijës politike të kohës. Për këtë e kam kritikuar personalisht Todin, që në mbrëmjen e festivalit. Por, ashtu si rrodhën ngjarjet, sidomos burgosjen e Todit, e kam vuajtur personalisht, si për një shok të ngushtë timin. Por, është e kuptueshme, në atë kohë, më shumë se të shprehja dhimbjen, nuk mund të bëja asgjë.

Por, kur u bëtë Sekretar i Parë dhe President i Shqipërisë, ju i kishit të gjitha mundësitë ama?

Alia: Po. Mund të thonë se përse nuk bëra gjë për Todin. Por nuk ishte problemi i vetëm Todi. Problemi ishte se në atë kohë duhej rishikuar çështja e dhjetëra e dhjetëra kuadrove të partisë, të cilët ishin dënuar. Pra, t’i hyje një rishikimi të tillë, do të ishte tepër e vështirë për mua. Do të konsiderohej si një shkëputje nga rruga e Enver Hoxhës, si një shkëputje nga e gjithë veprimtaria e partisë deri në atë kohë, një rishikim, një revizionim i plotë i vijës së partisë, gjë që nuk bëhej dot.

Çështja e Mehmet Shehut vazhdon edhe sot të zërë faqet e shtypit. Keni ndonjë refleksion të tanishëm të nxitur nga ky shtyp? Ç’mund të thoni rreth tij si figurë politike e intelektuale? Cili ka qenë raporti juaj me të?

Alia: Përsa i përket Mehmet Shehut, çështja themelore për të cilën shkruajnë autorë të ndryshëm sot, është: Vrau veten apo e vranë? Unë do të them në mënyrë kategorike se Mehmet Shehu e vrau veten dhe prova për këtë është, jo ku u gjet e jo ku nuk u gjet koburja, por letra e shkruar prej tij. Në atë letër, e shkruar nga dora e tij, thuhet që ai po vret veten, jep rekomandimet, etj., etj.

Në ato rekomandime, ai ju përmend edhe juve….

Alia: Në atë letër më përmend edhe mua, në kuptimin që i thotë Enver Hoxhës “ruaju nga njerëzit që ke përreth”, e përmend Kadri Hazbiun që e quan “Jago”, përmend emrin tim dhe të Foto Çamit. Por kryesisht, emrin tim, që më cilëson si “Hrushov”, etj. Këto ishin mendime që kishte Mehmeti.

Pse e kishte këtë mendim Mehmeti për ju?

Alia: Para se të them se përse e kishte këtë mendim, doja të tregoja raportet e mia me Mehmet Shehun, ose më mirë, mendimin tim për Mehmetin. Ai ka qenë një kuadër e udhëheqës i talentuar i vendit tonë. Ai ka qenë i ditur, njeri që lexonte, i mprehtë nga pikëpamja politike, ishte shumë punëtor e aktiv. Nuk kishte lënë zonë të Shqipërisë që Mehmeti nuk e kishte shkelur me këmbë, si i thonë fjalës. Nga kjo pikëpamje, ai ishte padiskutim një prej kuadrove kryesorë të partisë.

Kishte divergjenca me ju, që e bënin atë të arrinte në konkluzione të tilla?

Alia: Jo divergjenca. Ai nuk pajtohej, ose e shihte me sy sektar qëndrimin tim, që ishte relativisht i butë. Nuk kam qenë i egër me njerëzit që punoja, me sektorët që kontrolloja, etj. Për shembull, ndodhi ajo që ndodhi me grupin ku ishte edhe Todi Lubonja, që ishte sektori që drejtoja unë. Mehmeti u ngrit në Pleniumin e Komitetit Qëndror e tha që përgjegjës është Ramizi, domethënë donte, në një mënyrë ose në një tjetër, që të më implikonte edhe mua në atë problem.

Pra, atëherë, raportet tuaja ishin të ftohta?

Alia: Të ftohta nuk kanë qenë asnjëherë, por unë do të thoja korrekte. Marrëdhëniet e mia me Hysni Kapon, kanë qenë shumë më të afërta se sa me Mehmetin.

Qëndrimi i Mehmetit në letrën e fundit para vdekjes, ka pasur si pikënisje qëndrimin tuaj kritik ndaj tij në mbledhjen e Byrosë?

Alia: Jo, nuk e besoj. Qëndrimi im ka qenë i matur. Unë nuk jam futur në kritikë ndaj Mehmetit me fjalë kot. Por atë mendim për mua, Mehmeti duhet ta ketë krijuar përpara, duke parë tolerancën time në drejtimin e sektorëve për të cilët kisha përgjegjësi. Unë isha më i kuptueshëm me njerëzit. Nuk isha i egër në drejtimin e këtyre sektorëve, ku ai mendonte se influencat e huaja po shfaqeshin, po dukeshin.

Mos vallë ka qenë pjesë e luftës për pushtet? Mos ndoshta ju konsideronte si rival kryesor për të qenë pasardhës i Enver Hoxhës?

Alia: Nuk besoj të jetë nisur nga ky koncept pasi, për drejtuesit e partisë, Mehmeti konsiderohej si njeriu që do të vinte pas Enver Hoxhës. Sa ishte gjallë Hysni Kapo, kishte një lloj dyshimi se cili do të ishte pasuesi i Enverit, por absolutisht për mua që isha në radhën e tretë apo të katërt. Pasi vdiq Hysniu, ishte Mehmeti ai që konsiderohej si pasardhës. Madje edhe ne, sekretarët e Komitetit Qendror, kur nuk ishte Enveri, shkonim te Mehmeti për t’u këshilluar. Prandaj, nuk ka qenë ky motiv.

Në momentin kur kanë nisur fërkimet e Mehmetit me Enverin, për çështjen e fejesës së djalit, ai mund të ketë menduar për ndonjë konspiracion ku ju ka përfshirë edhe juve….

Alia: Ai mund të ketë menduar shumë gjëra, por nuk jam në gjendje të flas për ato që ka menduar ai.

Pas vdekjes së tij, u mbajt një qëndrim i ftohtë, me një komunikatë zyrtare. Më pas, nisi një fushatë kriminalizuese ndaj tij si poliagjent, etj. I qëndroni ju sot, pas 25 viteve, akuzave që ai ka qenë agjent i Jugosllavëve, amerikanëve, rusëve, etj.?

Alia: Vetëvrasja e Mehmetit e komplikoi problemin, pasi lindi pyetja se përse e bëri këtë? Pse vrau veten? Ishte pikërisht kjo pse. Mua, kur më njoftuan për vrasjen e Mehmetit, kam shkuar te Enveri për t’a lajmëruar. Gjëja e parë që tha Enveri: “Po pse vrau veten?”. I bëri pyetje vetes. Nuk deshi përgjigje nga unë. Pra, lindi kjo pyetje. E më vonë, pas një apo dy ditësh, në zyrën e Enverit, ai më bëri një pyetje: “I ke parë ti ato dokumenta që na kanë ardhur në vitin 1964 për Mehmetin”? Unë nuk kisha parë gjë dhe i thashë: “Jo, nuk di gjë”. U ngrit, ishin në kasafortën e Hysnin Kapos që kishte vdekur në atë kohë. Kasafortën e Hysniut e mbante Enveri në kasafortën e tij. E hapi atë kasafortë dhe më dha një zarf me kartela, të cilat ishin kartela të zbulimit të huaj. Autentike apo jo, unë nuk them dot gjë. Fakt është që ato i kishin parë në vitin 1964 Enveri dhe Hysniu, vetëm këta të dy, e kishin arritur në përfundimin se ky është një provokacion që na bëjnë rusët për të na ndarë me Mehmetin. E, për këtë arsye e kishin mbyllur për rreth 17 vjet (1964-1981). Meqënëse Mehmeti vrau veten, Enveri nisi të besojë se këto janë të vërteta. Unë nuk them dot gjë për këto dokumente. Me thënë të drejtën, kur i lexova, të dukej se kishe të bëje me një agjent të tyre të Intelligence Service. Në ishin apo jo të vërteta, nuk them dot gjë. Në vitin 1987, në ambasadën tonë në Argjentinë, një amerikan dorëzon një letër, ku thuhej se: “Ato dokumente që ju janë dhënë në vitin 1964, janë të vërteta”. Pra, kur kishte vdekur edhe Mehmeti, edhe Enveri. Unë e kam parë atë dokument, ia kam lexuar Komitetin Qëndror të Partisë dhe u kam thënë: “Nuk dua asnjë koment, por të futet në arkivë”. Ajo duhet të jetë në arkiv.

Ju duket disi qesharake…?

Alia: Mund të jetë qesharake, mund të jetë hiç. Unë sot nuk mund të prononcohem fare, pasi nuk kam asnjë të dhënë. Unë po flas atë që ishte reale.

Po me zemër?

Alia: Me zemër them këtë: Po të kishte qenë Mehmeti i tillë që nga viti 1942-’43, kohë kur ishte në kampin e përqendrimit, deri në vitin 1981 kur vrau veten, i thonë 40 vjet. Çfarë ka pritur? Ishte në krye të vendit. Po të ishte agjent i amerikanëve apo i anglezëve, çfarë donin më tepër ata për ta shtruar Shqipërinë?! Mehmeti do të kishte vepruar. Por deri atëherë s’ka vepruar. Domethënë, kur them vepruar, një agjent i atij niveli bën përmbysje. Nuk thotë ai: …Ky është kështu, e ky është ashtu… Muhabet kot. Pra, ai një veprim të tillë nuk e bëri. E ka pasur raste të shumta, si për shembull në kohën e prishjes me sovjetikët. Nga kjo pikëpamje, janë të dyshimta konkluzionet mbi atë çështje.

Në vitin 1981, shtypi jugosllav e quajti “vrasje” atë që i ndodhi Mehmetit dhe ka thënë se “me vrasjen e Mehmet Shehut, irredentizmi shqiptar mori goditje të rëndë”. Ndërkohë, nga disa analiza që bëheshin në Amerikë rreth raporteve shqiptaro-jugosllave, Mehmet Shehu është konsideruar si përfaqësues i krahut të ashpër përsa i përkët Kosovës. Kështu shikoheshin edhe shkrimet e iniciuara në gazetën “Bashkimi”, organ i cili ishte më afër qeverisë, pra më afër Mehmet Shehut….

Alia: Këto janë konkluzione që mund t‘i kenë nxjerrë amerikanët, për të cilat nuk jam në dijeni. Përsa i përket problemit të Kosovës, më kundërshtar i serbëve për Kosovën ka qenë Enver Hoxha. Në shkrimet e tij është fare evidente, por kjo nuk do të thotë se Mehmeti nuk ishte i tillë. Por unë besoj se shprehja e thënë nga jugosllavët për “…fundin e irredentizmit…” ka të bëjë me faktin se, duke pasur parasysh karakterin e egër dhe të fortë të Mehmetit, ata mund të mendonin se ky njeri mund të bënte aventurë në Kosovë, domethënë të hynte ushtarakisht në Kosovë.

Ka pasur ndonjë plan ushtarak rezervë për këtë?

Alia: Plane të tilla mund të ketë pasur në Shtatmadhori, por unë nuk jam në korent të atyre planeve. Nga kjo them që mund të jetë më shumë një supozim se sa një vërtetim. Kjo nuk vërteton gjë. Sidoqoftë të sulmoje Jugosllavinë do të ishte aventurë, sidomos duke pasur edhe peshën që kishte ajo në qarqet Perendimore.

Ka një logjikë që e interpreton fatin e familjes Shehu si frymëzim të familjeve përkatëse, domethënë familjes së Enver Hoxhës. Po të shohësh, ka shumë ngjashmëri në formimin e fëmijëve, shkolla të ngjashme, vende pune të ngjashme, por diferencë kulturore. Si mendoni ju, a kanë ndikuar familjet në egërsimin e Enver Hoxhës ndaj Mehmet Shehut?

Alia: Për këtë çështje, të raporteve familjare, nuk jam i prirur t‘i shoh kështu, sepse nuk besoj që midis dy udhëheqësve kryesorë të vendit të jetë bërë garë se fëmija yt apo i imi është më i përparuar, më i zhvilluar, etj. Mua më duket se edhe nuk duhet parë kështu. Ke të bësh me dy personalitete kryesore që kanë probleme të tjera më të mëdha se sa ajo e fëmijëve. Ajo që i ndodhi Mehmetit me djalin e tij ishte një tragjedi për veten e tij, e cila e çoi deri në vetvrasje…. Por jo më tepër.

Kishte preferenca ai për ndonjë aktor, shkrimtar, shkencëtar…

Alia: Mehmeti lexonte shumë. Nuk ishte indiferent për asnjë fushë të veprimtarisë shoqërore. Kryesisht donte letërsinë dhe marrëdhëniet me njerëzit e letërisë i kishte të mira. Edhe Kadarenë e donte. Fillimisht, jo edhe aq, të them të drejtën. Për ç‘arsye? Sepse në natyrën e tij Mehmeti ishte sektar dhe shihte anët negative të të tjerëve. Ishte nervoz dhe shpesh fjalën e fundit e thoshte të parën. Por më vonë, kur Kadareja pati miqësi me fëmijët e Mehmetit, rrjedhimisht e njohu më mirë. Mehmeti nisi ta respektonte e vlerësonte Ismail Kadarenë. Këtu ka ndikuar edhe fakti që Enver Hoxha ka pasur përgjithësisht qëndrim pozitiv ndaj Kadaresë e Mehmeti nuk ia lejonte vetes që të mbante një qëndrim të kundërt nga ai i Enverit.

Ndonjë episod tuajin me Mehmetin…?

Alia: Marrëdhëniet e mia me Mehmetin në përgjithësi kanë qenë të mira. Unë s‘kam pasur ndonjëherë grindje me atë. Natyrisht, nuk pajtohesha me atë nervozizmin e tij, veçanërisht ndaj njerëzve të artit, kulturës ose shtypit, të cilët ishin sektorë që i drejtoja unë. Por dua të them edhe një gjë. Mehmeti ishte shumë korrekt. Unë nuk mbaj mend që të ketë pasur ndonjë vendim në Këshillin e Ministrave, për sektorin që drejtoja unë nga ana partiake, si probleme të arsimit, kulturës, etj., që të merrej pa kërkuar më parë mendimin tim. Më pyeste, qoftë edhe formalisht, nëse isha dakord për çështje të ndryshme. Domethënë, nga kjo pikëpamja, Mehmeti ishte korrekt.

Ju jeni akuzuar se, me mbështetjen e Enver Hoxhës, keni përshpejtuar vdekjen apo eleminimin e figurave që mund të ishin rivalë për ju, si Hysni Kapo, Kadri Hazbiu, Beqir Balluku, etj. A është e vërtetë?

Alia: Ju jeni gazetar dhe përcillni pyetjet e të tjerëve. Unë them se pyetje të tilla janë absurditete, pyetje që i bëjnë ata që historinë e PPSH duan ta paraqesin si një histori klanesh që vrisnin njëri-tjetrin, si një shoqatë ku lufta për pushtet personal ishte qëllimi i gjithë veprimtarisë, duke filluar nga Enver Hoxha e kështu me radhë. Jo, këto janë përfytyrime të stisura që synojnë diskreditimin e partisë dhe të komunistëve shqiptarë. Ndërsa për pyetjen direkte, as nuk do të përpiqem të sjellë asnjë argument, pasi në atë nuk ka asgjë reale, asgjë të vërtetë.

Byroja politike, 1971. Pak nga ata mbijetuan.

Shtypi ka përcjellë këto ditë atmosferën e plenumeve të spastrimit të disa prej figurave. Ç‘përshtypje ju ngjallin rijetimi i atyre skenave?

Alia: Edhe unë i kam parë këto materiale të ribotuara. Unë e kuptoj se tek shumë njerëz, sidomos tek të rinjtë, mjaft gjëra nuk kuptohen dhe për shumë nga ato që thuhen nga pjesëmarrësit e atyre plenumeve çuditen e mund të krijojnë edhe keqkuptime të ndryshme. Filli i atyre plenumeve janë ato që njihen me emrin “Tezat e Zeza”, përpunimi nga Beqir Balluku dhe një grup gjeneralësh të disa orientimeve për ushtrinë, që ishin në kundërshtim me orientimet që kishte përpunuar Këshilli i Mbrojtjes. Investigimin për këtë çështje e bënë Mehmet Shehu e Hysni Kapo. Ata i paraqitën konkluzionet në Byronë Politike dhe propozimet për masat ndaj Beqir Ballukut. Më pas rezultoi se nuk ishin jashtë loje edhe Petrit Dume e Hito Çako. Nuk mendoj se këto ngjarje janë përjetuar pa dhimbje nga të gjithë udhëheqësit e kohës, sepse praktikisht u godit pjesa kryesore e Komandës Ushtarake. Por situata ishte tepër e rëndë. Jemi në fillim të viteve 70-të. Kundër vendit tonë vepronin jo vetëm jugosllavët, por edhe sovjetikët, pa përmendur grekët, etj. Ndërkohë, marrëdhëniet edhe me Kinën po keqësoheshin. Në këto kushte, mundësia e infiltrimit të agjenturës së huaj (po flas me gjuhën e kohës) nuk ishte teorike. Dhe kur u zbuluan “Tezat …” zilet e alarmit ranë natyrshëm. Në këtë situatë, goditja ra jo vetëm tek ata që ishin drejtëpërsëdrejti përgjegjës për “Tezat …”, por edhe në njerëz të tjerë, gjeneralë e oficerë madhorë, ndoshta edhe jo fajtorë. Kanë ndikuar për këtë edhe “miqësitë” klanore, edhe “denoncimet” për njëri-tjetrin, kur kuadro ushtarakë implikonin sho-shoqin për faje e gabime etj. Kjo gjë duket qartë edhe në diskutimet e përgjigjet që japin disa nga kuadrot e akuzuar në plenum.

Ç‘përshtypje të lënë diskutimet e tyre?

Alia: Padyshim janë shumë fragmentare dhe kanë karakter investigues. E theksoj, ato pasqyrojnë frymën e një kohe tjetër, të karakterizuar nga vështirësi të shumta.

Shtypi shqiptar prej një periudhe relativisht të gjatë i ka dhënë vend në faqet e veta historive që kanë subjekte ngjarje, personazhe të periudhës së diktaturës. Diku në një mënyrë nostalgjike, diku në një mënyrë dokumentare, diku në një mënyrë të sforcuar apo plot manira protagonizmi etj. Si e gjykoni ju këtë rikthim të tematikës të diktaturës në faqet e shtypit shqiptar? Është një nevojë historike, mbush një boshllëk në literaturën dokumentare apo çfarë?

Alia: Unë mendoj që në radhë të parë kjo çështje ka të bëjë me njohjen e historisë së vendit tonë, sepse duhet thënë që gjatë këtyre viteve të tranzicionit, për një arsye apo për një tjetër, shumë gjëra janë shtrembëruar dhe njerëzit janë të shqetësuar. Prandaj ata duan të mësojnë. Po marr çështjen e luftës nacional-çlirimtare. Thuhet: nuk ka qenë luftë çlirimtare, por ka qenë luftë për pushtet ose më keq ka qenë luftë civile, vëllavrasëse. Njerëzit që e kanë bërë këtë luftë, të gjithë ata partizanë apo luftëtarë që vetë kanë marrë pjesë në këtë luftë ose njerëzit, populli i fshatit dhe i qytetit që e kanë mbështetur këtë luftë, duan të dinë si është e vërteta? Ose të marrësh problemin e socializmit, edhe në atë drejtim thuhen lloj-lloj shtrembërimesh.

Mbetemi tek lufta. Ka disa figura të asaj lufte, të cilët janë parë për 50 vjet në një prizëm të caktuar. Por ndërkohë prej kësaj literature për të cilën po flasim, na vijnë në një dritë të re figura si Zef Malaj, apo figura të tjera të lëvizjes komuniste, të cilët janë eleminuar nga Enver Hoxha. Apo mësojmë që Abaz Kupi ka qenë një figurë e rëndësishme në themelimin e strukturave të ushtrisë nacional-çlirimtare. A jeni dakord që një pjesë e gjykimeve historike rreth këtyre figurave të revizionohen apo jo?

Alia: Unë i mbahem një mendimi. Në radhë të parë, kur flasim për historinë, duhet përqendruar tek ajo që është kryesore. Njerëzit në Shqipëri duhet medoemos të kenë bindjen absolute që lufta që u bë ishte një luftë çlirimtare, një luftë që synoi në radhë të pare çlirimin e atdheut tonë nga pushtuesit italianë dhe gjermanë. Kjo është themelore. Pastaj unë jam dakord që mund të shikohen edhe fenomene të veçanta. Zef Malaj, që përmendët ju, nuk është lufta nacional-çlirimtare e popullit shqiptar. Një person është një person. Ndaj tij mund të jenë bërë gabime, mund të jetë bërë keq, por ai është një person dhe tregimet rreth tij nuk mund të përcaktojnë karakterin dhe rolin e madh të Luftës nacionalçlirimtare..

Enveri ka bërë gabime… ?

Alia: Enveri ka qenë Komandant i Përgjithshëm i Ushtrisë Nacional Çlirimtare. Dhe kjo ushtri realizoi çlirimin e Shqipërisë. Kjo është kryesore. Po gabime a janë bërë, po Enveri a ka bërë gabime, pyet ti? Enveri ishte njeri, për pasojë edhe ai ka gabimet e veta, të cilat duhen analizuar konkretisht. Por nuk do të ndalem tek kjo çështje. E kisha fjalën tek Lufta dhe vlerësimet që bëhen për atë. Unë e theksoj se lufta jonë ka qenë një luftë çlirimtare. Ajo nuk ishte një luftë civile (vëllavrasëse). Luftë civile (vëllavrasëse) është bërë në Greqi pas lufte kur erdhi puna se kush do të vendosej në pushtet. Në Shqipëri kjo nuk ka ndodhur. Ndokush thotë, po lufta me Ballin Kombëtar a nuk është luftë vëllavrasëse? Jo, ajo ishte luftë me bashkëpunëtorët e fashizmit, sepse Balli Kombëtar u radhit me fashistët italianë, kundër luftës për çlirim. Nuk është luftë vëllavrasëse. Prandaj jam i mendimit që në radhë të parë duhet të vëmë pikat mbi i mbi kryesoren, pastaj mund të flitet për raste të veçanta. Unë e kam deklaruar dhe e kam shkruar më parë dhe e them këtu me ty edhe tani, që ka patur medoemos gabime, ka patur edhe veprime të gabuara në kuptimin që i kanë kushtuar jetën njërit e tjetrit, madje ndoshta edhe më shumë se njërit e tjetrit. Nuk ka dyshim, se këto duhen parë, por këto nuk e hedhin poshtë luftën Nacional Çlirimtare, siç bëhen përpjekje sot duke përmendur një, dy, pesë apo dhjetë shembuj negativë.

Tani sigurisht mund të ketë segmente politike, studimore që mund të kenë ndonjë synim të tillë, por ka edhe një synim të përgjithshëm që është shkrimi i drejtë i historisë, i cili është ideologjizuar, i cili është bërë në përputhje me ideologjinë e asaj klase, atij grupimi politik që ishte në pushtet, për të mos thënë që ende sot një pjesë e mirë e historianëve që dominojnë skenën shkencore shqiptare janë shkruesit të asaj historie dhe që e kanë vështirë të mohojnë atë që kanë shkruar. Kështu që unë po ju pyes, a duhet ndryshuar, – e morëm vesh këtë që nuk duhet lëvizur nga objektivi kryesor -, a duhet ndryshuar qëndrimi që duhet të mbajë historia ndaj figurave të tilla si Nako Spiru, Zef Malaj apo edhe figura të tjera të cilat janë eleminuar nga diktatura?

Alia: Nuk janë vetëm disa segmente të politikës, të cilët ngrenë probleme të tilla lidhur me luftën. Po krijohet një opinion. Vetë fakti që dilet e propozohet edhe në parlamentin shqiptar që të hiqet data 5 maj dhe të vendoset 7 prilli si ditë dëshmorësh, tregon se goditet vetë Lufta NÇL e popullit, të damkoset ajo si luftë vëllavrasëse. Juve jeni nga Kolonja. Safet Butka, të cilin unë e kam pasur drejtor të gjimnazit të shtetit kur kam qenë nxënës, ka luftuar kundër italianëve. Ai qysh atëhere ka botuar në një trakt të vetin marrëveshjen Dalmaco- Këlcyra, duke e denoncuar Ballin Kombëtar, megjithëse ai vet ishte anëtar i Ballit Kombëtar, por i përkiste asaj pjese që donte luftën kundër pushtuesit dhe jo bashkëpunimin me pushtuesin. Por tani edhe ndonjë historian ballist po përpiqet të bindë njerëzit se nuk ka ekzistuar Dalmaco-Këlcyra.

Mos po manipuloni historinë zyrtare…

Alia: Jo nuk e manipuloj.

Se Safet Butka deri tani nga historiografia komuniste është konsideruar si tradhtar. Ju e rishikoni…

Alia: Jo, jo unë nuk e rishikoj absolutisht me këto që them. Unë fola për një fakt real dhe nuk bëra as biografinë, as vlerësimin e figurës së Safet Butkës. Unë thashë vetëm këtë fakt, që të vërtetoja se bashkëpunimin e Ballit me pushtuesin e ka dënuar edhe një ish ballist si Safet Butka. Në qoftë se ti do konkretisht të të them më shumë për atë figurë, mund të diskutojmë, megjithëse nuk jamë shumë në korent të veprimtarisë së tij konkrete gjatë luftës. Tani po vij tek Nako Spiru. Unë po jua them se Nako Spiru ka qenë një komunist i ndershëm, ka qenë një luftëtar antifashist i vendosur, një udhëheqës i shquar. Nako Spiru gjatë gjithë kohës së luftës antifashiste dhe pas çlirimit të Shqipërisë mbetet për mendimin tim figura e një luftëtari të vendosur jo vetëm në luftë, por edhe për zhvillimin e Shqipërisë. Nako Spiru vrau veten sepse ra viktimë e jugosllavëve. Kjo duhet thënë troç…

Nako Spiru ra viktimë edhe e mosmbështetjes së Enver Hoxhës në presionin jugosllav…

Ramiz Alia: Mundet. Enveri nuk e mbështeti, por në ç‘pozita ishte ai në atë kohë? Kishte ndodhur Plenumi i Beratit dhe vetë Enveri ishte damkosur si antijugosllav. Sidoqoftë mund të diskutohet….

A ishte mungesë e kësaj mbështetjeje nga presioni i jugosllavëve që e çoi në vetëvrasje apo jo?

Alia: Jo, nuk është kjo mungesë që e çoi në vetëvrasje. Nako priste përgjigje nga sovjetikët. Sidoqoftë, ata që e çuan në vetëvrasje Nakon janë jugosllavët, është akuza që i bënë jugosllavët që ti je agjent i imperializimit, që ti po bashkëpunon me imperialistët kundër miqësisë shqiptaro-jugosllave. Kjo ishte kryesore, madje vendimtare. Në qoftë se kapemi te fakti nëse e priti apo nuk e priti iksi apo ypsiloni, do të largohemi nga ajo që është themelore. Ndryshe, dashur pa dashur, po e nxjerrim jugosllavin, Titon dhe shokët e tij, të pafajshëm. Kjo nuk është e drejtë. Unë nuk e di pse njerëzit duan ta rehabilitojnë Titon dhe Jugosllavinë në raport me Shqipërinë. Jo, vëllezër. Shqipëria ka qenë gjithmonë dhe sot është, mos e harro këtë, në tytë të pushkës së serbëve për arsyet e tyre. Ashtu siç ka qenë edhe për grekët. Tani duke kërkuar fajin e vetëvrasjes së Nakos tek të tjerët, përshtypja ime dhe këtë do t‘ia thoja edhe Liri Berishovës në sy, është që mbrohen Titoja dhe jugosllavët. Jo, ata janë që e vranë Nako Spirun, ata e shtynë në vrasje Nako Spiron. Dhe sikur t‘i jepnin kohën që kërkonte Nako për mbledhjen e Byrosë, pra edhe nëse Enver Hoxha dhe Koçi Xoxe (Koçi Xoxe në atë kohë ka patur një pushtet të madh, madje më të madh se Enveri) do ta linin Nakon të fliste, fati i Nakos ishte përcaktuar prej jugosllavëve, pikë. Unë nuk e mbroj Enver Hoxhën. Jam dakord që Enver Hoxha ka gabuar, sepse duke e dëgjuar Nakon, mundet të mësonte edhe disa gjëra që mund të mos i dinte. Por prapë, edhe avokat i Enverit do të bëhem, sepse ka edhe rrethana lehtësuese. Mos harro situatën, jemi në vitin 1947. Enver Hoxha ishte viktimë i Beratit, i sulmit jugosllav në Berat. Pra edhe Enver Hoxha ishte në tytën e jugosllavëve, kështu që nuk ishte i lirë plotësisht në veprimet e veta. Thashë, Koçi Xoxe kishte pushtet të plotë.

Nuk ishte i lirë, meqenëse ai kërkoi të emërohet Tito edhe sekretar i Partisë së Punës së Shqipërisë, apo jo? A ka kërkuar Enver Hoxha një gjë të tillë që rezulton nga dokumentet?

Alia: Unë nuk e di, nuk e di që të ketë kërkuar. Kam përshtypjen që këto të jenë abuzime me historinë.

Nuk janë retushime të historisë…

Alia: Jo, jo, janë abuzime.

E kanë hequr ata që e kanë shkruar historinë në kohën tuaj dhe tani rezulton nga një përmbledhje për marrëdhëniet me Jugosllavinë se ka kërkuar një gjë të tillë…

Alia: Nuk e di unë e kanë hequr apo e kanë vënë. S‘e kam dëgjuar, është e para herë që e dëgjoj këtë çështje.

Ata që kanë shqyrtuar dokumentet për marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave e thonë këtë…

Alia: Mundet, por nuk kam lexuar vetë për këtë çështje. Problemi është që historia duhet parë duke patur edhe këmbët në tokë, pra duke gjykuar sipas kohës së caktuar. Në atë kohë të caktuar, mundet ta ketë thënë Enveri atë që thua ti, sepse dihet që në vitin 1947 edhe Enveri edhe Koçi Xoxe, në radhë të parë, ecnin drejt forcimit të marrëdhënieve me Jugosllavinë, drejt bashkëpunimit të ngushtë me jugosllavët, duke unifikuar doganat, deri edhe paranë (monedhën). Pra, ne do të bëheshim gjoja një dhe të bashkuar.

Konfederatë?

Alia: Gati te konfederata.

Ka qenë dakord me idenë e konfederatës…

Alia: Në atë kohë ai mund të ketë qenë dakord dhe mund të ketë thënë atë që thua ti. Por problemi është këtu që u duk sheshit që me vetëvrasjen e Nakos u zbuluan të gjitha kartat.

Meqë ju thoni që duhet të mbajmë qëndrim kritik ndaj Titos,- unë jam nga ata që mbajnë,- unë po ju pyes si shpjegohet mosmbajtja e qëndrimit tuaj në atë kohë ndaj një krimi të tmerrshëm që u konsumua ndaj një pjese të nacionalistëve shqiptarë, të cilët u morën nga Kosova dhe u vranë në Mal të Zi në një marshim që pati vdekje, vrasje gjatë rrugës dhe pastaj ekzekutim masiv në një vend rreth Ulqinit. Unë dua t‘ju pyes, për këtë: edhe ju jeni akuzuar pak…

Alia: Unë s‘kam patur lidhje me këtë fenomen, as nuk kam patur dijeni në atë kohë, sepse kur ka ndodhur kjo gjë unë kam qenë në Sanxhak me divizionin e pestë, kështu që s‘e di fare se ç‘është bërë poshtë. Por pavarësisht nga kjo…

Kur e keni marrë vesh?

Alia: Unë e kam marrë vesh pas çlirimit, pasi kishte kaluar shumë kohë.

Tani mbetemi te kjo pikë. Meqë ju thoni që duhet të mbajmë qëndrim kritik ndaj Titos, unë jam nga ata që mbajnë, por unë po ju pyes si shpjegohet mosmbajtja e qëndrimit tuaj në atë kohë ndaj një krimi të tmerrshëm që u konsumua ndaj një pjese të nacionalistëve shqiptarë, të cilët u morën nga Kosova dhe u vranë në Mal të Zi në një marshim që pati vdekje, vrasje gjatë rrugës dhe pastaj ekzekutim masiv në një vend rreth Ulqinit. Unë dua t‘ju pyes për këtë: edhe ju jeni akuzuar pak…

Alia: Unë s‘kam patur lidhje me këtë fenomen, as nuk kam patur dijeni në atë kohë, sepse kur ka ndodhur kjo gjë, unë kam qenë në Sanxhak me divizionin, kështu që s‘e di fare se ç‘është bërë poshtë. Por pavarësisht nga kjo…

Kur e keni marrë vesh?

Alia: Unë e kam marrë vesh pas çlirimit, pasi kishte kaluar shumë kohë.

Partia kur e ka marrë vesh?

Alia: Nuk e di kur e ka marrë vesh, por duhet ta ketë marrë vesh në atë kohë, sepse, në fund të fundit, ata kanë kaluar nëpërmjet territorit shqiptar për të shkuar në Tivar. Unë nuk di të të shpjegoj asgjë për atë fenomen, di vetëm që ata njerëz janë marrë si ushtarë, por edhe të dyshuar si njerëz të cilët kanë qenë bashkëpunëtorë me pushtuesit. Me pretekstin se për t‘i çuar në divizionet e tyre e kishin më të lehtë duke kaluar nga Mali i Zi dhe më tutje për t‘u bashkuar me forcat, ato i morën dhe bënë masakër me ta. Pra, plani jugosllav praktikisht ishte që këta njerëz që quheshin si bashkëpunëtorë e t‘i vrisnin. Është ngjashmëri me atë që bëri Zerva me çamët. Zerva vrau atje sa deshi. Kurse 30 mijë çamë të tjerë i përcolli, i nxori nga kufiri, i solli në Shqipëri, domethënë i përzuri nga tokat e tyre.

Komunistët shqiptarë ndiejnë një lloj pendese ndaj këtij fakti që e injoruan këtë…?

Alia: Nuk mund të bënin asgjë komunistët shqiptarë në atë kohë. Dëgjova në një konferencë shkencore një referues që i thotë vetes shkencëtar, që tha se “divizionet tona duhet të qëndronin në Kosovë edhe t’a mbanin Kosovën të bashkuar me Shqipërinë”. Tani njerëz të tillë, ku e di unë, janë si ata kalamajtë e vegjël kur luftojnë luftërash dhe mund ta thonë një gjë të tillë, po të mendosh seriozisht një njeri i pjekur që e quan veten “profesor”, kur thotë që një divizion që përbëhej nga 5 000 veta të qëndronte në Kosovë dhe të thoshte se Kosova është e jona pa pasur parasysh asgjë. As edhe normat ndërkombëtare. Nuk duhet harruar që ekzistonin disa norma ndërkombëtare në atë kohë, si Karta e Atlantikut. Por, e dyta, përpara një force si ajo e Jugosllavisë që në luftën kundër fashizmit, pas aleatëve Francës dhe Anglisë në Evropë e kam fjalën, vinte Jugosllavia dhe të qëndronte divizioni ynë të “pushtonte” Kosovën, ishte e pamundur. Këto janë përralla dhe absurditete.

Po për Kosovën, a është ngritur zëri?

Alia: Është ngritur zëri që ç’ke me të. Puna është këtu, ju e keni lexuar,e ka shkruar Enver Hoxha takimin që ka patur me Titon, e ka shtruar problemin e Kosovës qysh në atë kohë. Tito i tha që ky problem duhet parë, por neve, tha ai, tani s‘mundemi sepse do të na krijonte problem me serbët etj, dhe u la për t‘u parë më vonë. Këto ishin problemet të cilat mund të diskutoheshin midis aleatëve siç diskutohet sot midis aleatëve. Ka shumë probleme sot që diskutohen dhe mbyllen. Sot amerikani i thotë atij të BE-së, OSBE-së dhe si urdhëron ai bëhet.

Po mirë, ju u thoshit atyre jugosllavë si urdhëron?

Alia: Po, sigurisht. Jugosllavët në atë kohë ishin aleatët tanë që kishin luftuar kundër fashizmit. Bashkimit Sovjetik mund t‘i hedhësh tani gurë sa të duash, por për Bashkimin Sovjetik në Luftën e Dytë Botërore ngrije dolli. Edhe në Kolonjë ngriheshin dolli.

Qartë, qartë…

Alia: Shiko, unë po flas që për kohën që ka kaluar nuk është kollaj të flasësh, siç flet për hallet e sotme…

Ju tani jeni në një moshë që njeriu e shikon në mënyrë kritike atë çfarë ka bërë, domethënë pjesën aktive të jetës së vet. Për këtë pjesë pra, për marrëdhëniet me Jugosllavinë, cilat janë disa prej gjërave shkurtimisht që ju do t‘i shikonit në mënyrë kritike, domethënë i fus koefiçentët -mungesë e eksperiencës, konjuktura ndërkombëtare, dobësitë personale të njërit apo të tjetrit, punët agjenturore domethënë të jugosllavëve me njërin ose me tjetrin, po flasim tani si udhëheqës i Partisë së Punës. Tani po ju pyes disa prej momenteve që ju i konsideroni si gabime, si faje në qëndrimin ose raportet midis dy vendeve…

Alia: Shiko, unë do të t’a them kështu, që në qoftë se flasim për marrëdhëniet e Shqipërisë me Jugosllavinë në fazën e parë, flas gjithmonë për periudhën ‘45-‘48, ne nuk kishim eksperiencën që duhej dhe jugosllavët mund të na e kenë hedhur në çështjet e marrëdhënieve ekonomike. Këtu ne s‘kishim fare eksperiencë dhe jam i bindur për këtë. Ata na e kanë hedhur në ato planet që përpunoheshin, për unifikimin e monedhës, unifikimin e doganave e të tjera. Por Nako Spiru, dhe kjo është meritë e madhe e Nakos, e kuptoi këtë hile dhe prandaj iu kundërvu këtyre. Dhe duke iu kundërvënë Nakoja, ndodhi tërë ajo që u zbulua më pas, ajo politikë e jugosllavëve që synonte përfshirjen e Shqipërisë në Federatën Jugosllave. Për sa i përket problemit të Kosovës, unë e them me bindje se absolutisht nuk kemi bërë asnjë gabim. Ne gjatë tërë periudhës, madje deri në vitin 1990 që unë kam qenë i fundit në pushtetin e socializmit, kemi luftuar dhe kemi ngritur problemin e Kosovës edhe para opinionit botëror, në ato kushte që mund të ngriheshin. Luftë me Jugosllavët nuk kemi kërkuar, nuk kemi bërë dhe nuk mund të bënim. Ai që mendon kështu është aventurier. Por që ta ngremë problemin e Kosovës në të gjitha anët- dhe shtypi jonë po të marrësh ka me dhjetëra e dhjetëra artikuj që janë shkruar, domethënë për të krijuar opinionin publik botëror për Kosovën. Nuk është bërë asnjë tolerancë veçanërisht në periudhën prej vitit ‘48 e këtej për këtë çështje.

Na thoni diçka për rënien e komunizmit në Shqipëri. A kishte mundësi të evitohej dhe, nëse po, si? Ç’rol kishte në këtë rënie konceptimi rixhid i sistemit ekonomik të tij?

Alia: Rënia e komunizmit nuk ishte një fenomen vetëm shqiptar. Ky fenomen ishte rezultat i “Luftës së Ftohtë”, i përpjekjeve që bota perëndimore antikomuniste bëri gjatë dhjetëra vjetëve kundër Bashkimit Sovjetik fillimisht dhe vendeve të Lindjes evropiane më vonë, me qëllim përmbysjen e sistemit që u vendos në këtë pjesë të botës. Pas Luftës së Dytë Botërore, në kuadrin e “Luftës së Ftohtë” Perëndimi e tërhoqi Bashkimin Sovjetik në garën e ethshme të armatimit. Kjo bëri që në këtë drejtim të përqendrohen burime të mëdha financiare, duke lënë prapa, si rindërtimin e vendit të shkatërruar nga lufta, ashtu edhe nivelin e jetesës së qytetarëve sovjetikë.

Në librin e vet “E ardhmja është te liria” E. Shevarnadze, që ka qenë një nga njerëzit më të afërt të Gorbaçovit, ministër i Jashtëm i tij, ka shkruar: “Arritëm të bëhemi një superfuqi, falë, mbi të gjitha, potencialit luftarak. Por pikërisht ky zhvillim i tepruar i këtij potenciali, si dhe ekspansioni i tij i pakontrolluar e kanë katandisur vendin si të ishte një fuqi e rangut të tretë dhe kanë gjeneruar procese që e kanë shtyrë atë në buzë të katastrofës…. Siguruam vendin e parë në tregun botëror të armatimeve … por u gjendëm në vendin e 60-të në botë, përsa i përket nivelit të jetesës së popullsisë, në të 32-tin për jetëgjatësinë dhe në të 50-tin për mortalitetin infantil”. Natyrisht diversioni perëndimor përfitoi edhe nga këto dobësi të zhvillimit të brendshëm të Bashkimit Sovjetik.

Përsa i përket Shqipërisë, rënia e komunizmit erdhi si pasojë e përmbysjes që ndodhi kudo në Lindje pas rënies së Murit të Berlinit. Pra primar ishte faktori i jashtëm, ndikimi i ngjarjeve në Lindje, si dhe presioni direkt (politik dhe ekonomik) që bëhej ndaj “dominosë së fundit” në shumë rrugë e mënyra. Por padyshim, përmbysja erdhi edhe si pasojë e gjendjes së vështirë që kalonte vendi, e vështirësive ekonomike në të cilat ishte mbërthyer Shqipëria. Ju pyesni a kishte mundësi të evitohej përmbysja që ndodhi? Kur rendi socialist ra në të gjithë Evropën Lindore, ishte e vështirë, për të mos thënë e pamundur, që të mbahej më këmbë ky rend shoqëror në një vend të vogël si Shqipëria. Por mendimi im ka qenë dhe është se mund të kalohej më lehtë nga njëri sistem te tjetri, se, duke ndjekur kalimin gradual, mund të evitoheshin ato shkatërrime që shoqëruan të famshmet “terapi shock” apo fillimi nga “niveli zero”, se mund të evitohej ai duf antikomunist që shoqëroi dhe shoqëron tranzicionin, ajo urrejtje “klasore” që shfaqet edhe sot midis dy partive kryesore të skenës politike shqiptare.

Ju keni qenë artefic i lëvizjeve për hapjen drejt SHBA-së dhe vendeve të tjera. Ndërsa me Gjermaninë dështuat, ekziston një hipotezë. A ka diçka të pathënë në këto përpjekje? A u bëtë ju i papranueshëm për Perëndimin për vazhdimin e tranzicionit shqiptar?

Alia: Jo vetëm për mua, por edhe për shokë të tjerë të udhëheqjes ishte e qartë se u duhej hapur rruga marrëdhënieve me botën e jashtme, duke përfshirë edhe vende të tilla si SHBA-ja, Anglia, RFGJ-ja e BS-ja, me të cilët vendi ynë nuk kishte marrëdhënie diplomatike. E vërteta është se për marrëdhëniet me Republikën Federale Gjermane si dhe me SHBA-në e Britaninë e Madhe bisedimet kishin filluar duke pasur edhe mendimin pozitiv të Enver Hoxhës. Dihet se kancelari i Bavarisë, Shtraus, ka ardhur në Shqipëri në verën e vitit 1984, pra kur Enver Hoxha ishte ende gjallë. Ai autorizoi që Shtrausi të pritet nga zyrtarët e Ministrisë së Jashtme, si dhe dha udhëzimet lidhur me kërkesat tona për reparacionet, si parakusht për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike.

Edhe për bisedimet me Anglinë e SHBA-në ka qenë dakord Enver Hoxha. Në vitin 1984 si anglezët, ashtu edhe amerikanët, me anën e Ambasadës Franceze në Tiranë kërkuan që të zgjidhej çështja e floririt shqiptar, të mbajtur në bankat britanike qysh nga mbarimi i Luftës Dytë Botërore. Enveri edhe për këtë gjë ishte dakord dhe dha porositë e nevojshme. Në shtypin tonë ka pasur mjaft spekulime lidhur me marrëdhëniet me RFGJ-në. Janë hedhur dyshime, duke e paraqitur çështjen sikur RFGJ-ja i propozuan Shqipërisë një miliard dollarë kredi, kurse PPSH-ja nuk i paska pranuar për t’i qëndruar besnike parimit që nuk marrim kredi nga vendet kapitaliste!

Më vjen keq se, ndonjëherë, turbullirë për këtë çështje ka shkaktuar edhe ndonjë diplomat që gjoja në ato kohë paska marrë vesh nga x person gjerman ose i një kombësie tjetër se Shqipëria e paska refuzuar kredinë gjermane. Jo, kategorikisht, jo! Gjermanët asnjëherë nuk kanë propozuar ndonjë kredi të atyre dimensioneve. Pala jonë iu ka kërkuar gjermanëve reparacionet e Luftës (po, miliona, bile një miliard dollarë). Por gjermanët na janë përgjigjur zyrtarisht se të tilla nuk jepnin dot, sepse ua kishte ndaluar Konferenca e Londrës e vitit 1953 midis SHBA-së, Anglisë dhe Francës, që ishin tutorë të Gjermanisë Perëndimore në atë kohë.

Më në fund, për t’i mbyllur bisedimet dhe për të treguar se më vonë mund të rriteshin marrëdhëniet tona, gjermanët vendosën t’i jepnin Shqipërisë 20 milionë dojçmarka kredi me 1 deri 10 % interes dhe me një afat shlyrjeje 40-vjeçar, njëkohësisht 20 milionë dojçmarka falas për teknikë e teknologji gjermane. Dhe qeveria shqiptare, pavarësisht se Kushtetuta e ndalonte, e pranoi këtë kredi. Në atë kohë ne nuk ishim aq “fanatikë” të nenit të Kushtetutës që ndalonte marrjen e kredive! Po të ishte kredia prej 1 miliard markash, do ta kishim pranuar edhe më me entuziazëm. “Gjynahu” njësoj bëhet, si duke pranuar 20 milionë, apo duke pranuar 1 miliard! Ja, kjo është e vërteta.

Për ta mbyllur përgjigjen e kësaj pyetjeje, ju kujtoj se marrëdhëniet diplomatike u vendosën me RFGJ qysh në vitin 1987. Një ditë pas shpalljes së vendosjes së këtyre marrëdhënieve, unë prita dhe zhvillova bisedime miqësore me zotin Gensher. Ndërsa marrëdhëniet me SHBA-në dhe Britaninë e Madhe u vendosën në vitin 1990, megjithëse bisedimet për zgjidhjen e çështjes së floririt shqiptar, që ishte parakusht i lidhjeve diplomatike, kishin filluar qysh në vitin 1985. Përsa i përket çështjes, nëse unë u bëra i papranueshme për Perëndimin lidhur me tranzicionin shqiptar, nuk më rezulton një gjë e tillë. Unë dhashë dorëheqjen nga posti i presidentit të Republikës në prill 1992, jo pse kisha ndonjë presion nga jashtë, por sepse e quajta të arsyeshme të mos qëndroja në atë post, pasi zgjedhjet e marsit 1992 u fituan thellë nga PD-ja dhe, për pasojë, ajo do të kishte si shumicën absolute në Parlament, ashtu edhe qeverinë. Në klimën e asaj kohe kishte rrezik që presidentit t’i rezervohej roli i “kukullës”. Prandaj dhashë dorëheqjen.

A keni ndonjë sugjerim për marrëdhëniet me Greqinë? Ndonjë gjë që vjen nga ajo kohë?…

Alia: Kam menduar edhe më parë, po kështu mendoj edhe sot, se marrëdhëniet e vendit tonë me Greqinë, por edhe me fqinjët tjerë, duhet të jenë sa më të mira. Njeriu nuk bën dot pa fqinjët. Ky është ligj i njohur. Përveç faktorëve të mëparshëm, për marrëdhëniet e vendit tonë me Greqinë, është shtuar edhe një faktor shumë i rëndësishëm, sa për Shqipërinë, aq edhe për Greqinë. E kam fjalën për emigrantët, që thuhet se janë rreth 800 mijë veta. Me punën e djersën e tyre këta emigrantë i sjellin vendit tonë të ardhura të mëdha, që ndihmojnë në rritjen e nivelit ekonomik të Shqipërisë. Por në të njëjtën kohë ata ndihmojnë zhvillimin edhe të ekonomisë greke, sepse janë të përfshirë në të gjithë sistemin ekonomik të vendit fqinj.

Nga ana politike emigrantët shërbejnë si ndërlidhës midis dy popujve tanë, ashtu siç shërbejnë për këtë qëllim edhe minoritarët grekë që jetojnë në Shqipëri. Midis Shqipërisë e Greqisë nuk ka probleme të pazgjidhura që do të pengonin zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve tona. Minoriteti grek në Shqipëri jeton i lirë, me të drejta të plota si çdo qytetar shqiptar. Qëndrimi i organeve shtetërore është korrekt ndaj minoritarëve dhe respekton normat ndërkombëtare për minoritetet. Në shtypin tonë nga koha në kohë flitet për të drejta të çamëve në Greqi. Eshtë fjala për pasuritë që ata kanë matanë kufirit shtetëror.

Më duket se në kuadrin e marrëdhënieve miqësore, me durim e mirëkuptim, çdo gjë mund të zgjidhet. E drejta e pronësisë është e njohur edhe nga normat e organizmave ndërkombëtare. Por zbatimi i këtyre normave kërkon përpjekje nga të dy palët, kërkon durim dhe jo nervozizëm, që fatkeqësisht vihet re ndonjëherë, duke e shndërruar këtë gjë në një problem politik që helmon marrëdhëniet midis dy vendeve. Mendimi im është që organet shtetërore të vendit tonë, si këtu në qendër, por edhe në ambasadën tonë në Athinë, kanë detyrime të shumta ndaj shqiptarëve-emigrantë që gjenden në Greqi. Eshtë e pakuptueshme që rreth 800 mijë shqiptarë nuk kanë shoqata të organizuara, të njohura si nga ambasada jonë, ashtu edhe nga autoritetet greke, lokale dhe qendrore. Emigrantët kanë shumë probleme, ndonjë herë edhe konfliktuale me autoritete e me vendas. Kush i mbron interesat e tyre? Kush ndihmon që ata të ndreqen kur gabojnë, kur shkelin normat e sjelljes apo rregullat e vendit ku punojnë e jetojnë? Çfarë bëhet me fëmijët e emigrantëve? Me shkollimin e tyre, me mësimin e gjuhës amtare? Greqia është mjaft e përhapur, për pasojë edhe emigrantët gjenden në çdo anë të saj, në të gjithë ishujt. Ekzistenca e shoqatave të emigrantëve do të ishte një ndihmë e madhe që ata ta ndjejnë veten sa më afër atdheut e familjeve të tyre.

Ju mbeteni një figurë e keqkuptuar në përpjekjet tuaja politike. Nuk ju duan demokratët, por dhe një pjesë e komunistëve. Cili është mezazhi juaj i jetës që mund t’u jepte përgjigje këtyre keqkuptimeve apo…?

R. Alia: Unë nuk pretendoj që çdo politikan, i cilitdo korrent të jetë dakord me mua, ose të miratojë qëndrimet e veprimet e mia. Në të gjithë veprimtarinë time kam ndjekur atë që më ka thënë ndërgjegja ime. Pikërisht me këtë bindje kam marrë pjesë në Luftën Antifashiste për çlirimin e vendit, kam milituar në radhët e PPSH-së dhe me këtë bindje kam punuar me të gjitha fuqitë e mia për ruajtjen e lirisë e të pavarësisë së vendit, ashtu siç i jam përkushtuar ndërtimit të Shqipërisë së re, të një shoqërie të drejtësisë e të barazisë shoqërore, siç e dëshironim ne, mbës