Mevlan Shanaj: Si i shpëtoi Xhanfise Keko survejimit duke punuar me fëmijët

  • 14 January 2018 - 09:05
Mevlan Shanaj: Si i shpëtoi Xhanfise Keko survejimit duke punuar me fëmijët

Edhe pse kanë kaluar disa ditë nga premiera e filmit dokumentar “Koha e pelikulës”, regjisori i tij, Mevlan Shanaj, e ka ende në portret entuziazmin e suksesit të asaj nate. Xhanfise Keko, në dhjetëvjetorin e ikjes, u rikthye në ekran, në një rrëfim të të gjithë krijimtarisë së saj.

Gjithçka ishte hedhur më parë në letër nga skenaristja Natasha Lako e më pas, në celuloid, nga regjisori Mevlan Shanaj. Për 60 minuta, mes kërshërisë përzier me nostalgji, në heshtje të plotë, u shfaqën copëza intervistash të shkëlqyera të regjisores Xhanfise Keko në vite e të montuara mjeshtërisht nga regjisori Mevlan Shanaj, që bënin një të tërë rrëfimin për jetën dhe punën, sekuenca të njohura nga filmat e saj në vite, pamje të rralla e krejtësisht të panjohura nga sheshet e xhirimeve, filmime mbresëlënëse nga jeta familjare, prononcime të kolegëve e bashkëpunëtorëve, mendime estetike dhe vlerësime maksimale të disa figurave të njohura të kinemasë europiane e amerikane për talentin dhe personalitetin artistik të Xhanfise Kekos që, jo vetëm ridimensionojnë në sytë tanë regjisoren, por i bëjnë nder gjithë kinemasë shqiptare dhe brezave të studentëve aktualë e atyre që do të vijnë.

Kemi folur me regjisorin Shanaj për gjithë kohën që pati në dispozicion për të parë e riparë me lupë gjithë procesin, për ta përfunduar e për t’iu rikthyer, që nga koha kur e vendosi e deri kur e shfaqi.

Image

Pse zgjodhët Xhanfise Kekon?

Në rastin konkret, Natasha dhe unë kishim më shumë se tre vjet që donim ta kthenim Xhanfisen në ekran dhe kjo përkonte me disa marrëdhënie tona jo vetëm si krijues, por edhe marrëdhënie miqësore e profesionale. Ti mund të kesh miq shumë njerëz, por nuk mund të bëhen objekt i kamerës, aq më tepër të kthehen në personazhe që përcjellin mesazhe. Kur njeriu është publik, mesazhet duhet të justifikojnë edhe më shumë.

Xhanua ishte një rast që plotësonte edhe dëshirën për ta zhvilluar si personazh, por edhe për t’u bërë një figurë model. Kjo u vërtetua edhe më tepër gjatë punës dhe jo vetëm nga ne, njohësit e saj e miqtë e hershëm, por edhe nga të huajt. Në dokumentar janë rreth 8 profesionistë ndërkombëtarë, kritikë, regjisorë, skenaristë, të gjithë të befasojnë me pohimet e tyre.

Ata thonë se kemi të bëjmë me një rast të veçantë, jo vetëm shqiptar, por të krejt Europës Lindore, të panjohur, dhe arrijnë deri në vlerësime sa heqin vija paralele me emra të rëndësishëm të kinemasë në botë. Çuditërisht, këtë gjë e thonë dy njerëz të ndryshëm. Në këtë kuptim, unë si regjisor, duke e studiuar tashmë Xhanfisen dhe jo duke e kujtuar, duke qëmtuar arkivën e pafundme, gjeta formën më ekspresive të një personazhi. Duhet të tregoja filozofinë e tij, mënyrën e punës së tij, jo vetëm nga pikëpamja profesionale, por edhe perceptimin e botës, e marrëdhënies me njerëzit.

Image

Xhanua, në këtë drejtim, me një modesti të çuditshme që kishte si njeri, arrin që të shpalosë mesazhe të mëdha. Mesazhi më i madh ndër vite, që gjendet në ecurinë e saj të krijimit, është se ne prindërit nuk dimë t’i lexojmë fëmijët. Ne merremi me dashurinë, por nuk dimë të hymë në psikologjinë e tyre.

Ajo ishte mjeshtre e psikologjisë së tyre dhe na tregon se duhet t’i dëgjojmë fëmijët për t’i kuptuar. Në shumë nga filmat e saj si, “Taulanti kërkon një motër”, “Beni ecën vetë” apo “Kur xhirohej një film”, të tri këta filma na adresojnë në marrëdhënien vertikale të jetës, pra, se si duhet të jetë familja. Të gjitha këto e çuan Xhanon në një majë të lavdishme.

Si e mori Xhano këtë drejtim? Pse zgjodhi fëmijët për të punuar?

Ajo thotë se ka qenë diçka e brendshme, por unë mendoj që nuk është vetëm kjo. Është edhe një intuitë e mençur e saj, në rrethanat e prodhimit të Kinostudios së asaj kohe. Nuk kishte regjisore për fëmijë, ishte një botë e patrazuar, ishte një botë pa telashe dhe survejime ideologjiko-politike.

Mençuria tjetër është se tregon intuitën e saj ose të bashkëshortit të saj sepse ajo vetë tregon që e kisha si komisar, që më thoshte të rrija te fëmijët, pra, ajo iu shmang rivalitetit.

Image

Të jesh në rivalitet në ekran, do të thotë të jesh në xhungël, ku ndeshja është me luanë. Me intuitën e saj, ajo tha që nuk do merrem me luanë, ata le të vazhdojnë garën, unë do kaloj në anën e paqes. Mirëpo, të bësh filma të paqes, është më e vështirë se të bësh filmat e luftës.

Në ç’kuptim?

Për publikun tonë, suksesi ka qenë që të ndërtoje filma me konflikte të hapura me armikun, me gjermanin, me fashistin, me armikun e klasave, me spiunin etj. Filmi model i ekrani shqiptar, për mendimin tim, është “Rrugë të bardha” dhe a e dini pse? Sepse është ndërtuar mbi një njeri që sakrifikohet për dashurinë. Të bësh një film për dashurinë e njeriut për njeriut, është më e vështirë se të bësh një film ku secila palë e di armikun. Nga pikëpamja dramaturgjike është më e vështirë.

Çfarë kishte bërë më parë?

Kishte bërë disa filma, por edhe ajo vetë thotë se kishte qenë në një fazë trajnuese, ajo çfarë kishte bërë deri atëherë. Ajo u shpalos si regjisore e plotë me filmat që përmendëm më lart, që nisën me “Beni ecën vetë” dhe vijuan me filmat e tjerë. Të tre ata tregojnë se ajo ishte një regjisore e mençur, e gjerë dhe e thellë.

Ajo vetë ishte një grua që nuk diti të ekspozonte filozofinë, punën e saj, por dinte të punonte me modesti. Ishte grua e mirë! Këtë nuk e pohojnë vetëm njerëzit, por këtë e themi nga marrëdhëniet tona, të mijat dhe të Natashës me të. Kjo është edhe ajo çka ne kemi dashur të paraqesim. Kur jeni njohur me të? Pas vitit ’70-të. Natasha punonte në Kinostudio dhe ka qenë redaktore e filmave të saj, kishin krijuar miqësi prej kohësh. Duhet të kujtoj, gjithashtu, se në vitet e demokracisë, jeta e saj u bë mjaft e vështirë. Përveç humbjes së bashkëshortit, ajo humbi të birin, Teodor Kekon.

Më kujtohet që herë pas here, dilnim për drekë, shkonim në një restorant të caktuar vetëm sepse aty e çonte Dori. Pra, jetonte me dhimbjen e nënës, por në mënyrë shumë të sofistikuar, jo qaramane. Ishte grua shumë e përmbajtur.

Një nga cilësitë e saj ishte, pikërisht përmbajtja dhe këtë e them si miku i saj, jo si regjisor. Të gjitha këto ishin brenda këtij dokumentari dhe mendoj që ne arritëm të japim një Xhano të dashur.

Një Xhano jo vetëm regjisore, por njerëzore.

Edhe nga kontaktet që kam pasur pas shfaqjes së tij, dhe nga mënyra se si secili është shprehur, kuptoj që kjo është reflektuar. Xhanua është një model jo vetëm shqiptar, në profesionin e saj.

Me mënyrën se si e ndërtonte ajo filmin, është një model botëror. Kjo do të thotë që ajo arrin të përcjellë lëvizjen. Nuk ka rëndësi se kush është drejtor fotografie në një film të sajin, sepse aty ndihet lëvizja, është jetësor. Nuk ka poza aty. Edhe ajo vetë flet për këtë.

Si e arrinte ajo vërtetësinë? Ç’metoda përdorte?

Ajo e thoshte vetë se ishte a pamundur, nuk ndodhte që t’u jepte fëmijëve tekstet në shtëpi që t’i mësonin përmendësh. Ajo bënte gjithçka aty për aty. Fëmija nuk është aktor, ai është veprues i detyrave që i cakton. Ajo e dinte këtë në mënyrë të përsosur dhe arrinte të krijonte këtë vërtetësi. Nëse do të mësonin përmendësh, ata do vinin si papagaj. Ia linte spontanitetit, jo vetëm dialogun, por edhe atmosferën, krijimin e marrëdhënies së personazheve.

Kinemaja është edhe arti i ndërtimit të karakterit dhe ajo e bënte në mënyrë të përsosur besueshmërinë e karakterit.

Pasioni i saj është ‘anormal’. Mendoni se çfarë vullneti e këmbëngulje duhet që të dëgjosh 4 mijë fëmijë, për të zgjedhur një apo dy.

Procedura ishte gjithnjë e njëjtë?

Shkonte i thërriste, bisedonte me ta, me njërin me tjetrin, pa u lodhur asnjëherë. Mirëpo, siç kishte insistimin, kishte edhe një egoizëm pozitiv të fshehur. Pa e pasur këtë, nuk mund të arrije. Në kontakte direkte nuk ndihej fare egoizmi i saj, por tashmë, e shoh në distancë, vetëm këtë shpjegim mund të kem për ato skena që ka arritur. Unë jam i bindur që edhe një i huaj, që e sheh Taulantin, arrin të kuptojë se ç’ndodh aty. Pra, kam qëmtuar frazën më ekspresive që ta sjellë te shikuesi krejtësisht të qartë. Nga ana tjetër, e mbajta gjatë në dorë dhe mund të analizoja gjithë krijimtarinë e saj në detaje.

Vetëm kjo ishte arsyeja që e mbajtët gjatë?

Kisha mundësinë! Unë jam në profesion të lirë, s’kam detyrim ndaj askujt dhe nga përvoja, kam kuptuar që kur distancohem, di të ndërhyj. Mund të bëj rikorrigjime.

Në rastin konkret, çfarë keni korrigjuar?

Ka pasur pafund, deri ditën e fundit ku gjeta mjellmën. Unë e mbyllja me Gjirokastrën, derisa i thërrita mendjes dhe i thashë vetes, “O Mevlan, ç’bën kështu, ti s’po bën reportazh turistik.” Ashtu bëra, e hoqa! Unë, në këtë film, kam përdorur shumë elipset. Elipsi është nënteksti. Më pëlqen si natyrë, që t’i lë gjërat të nënkuptuara. E kam përdorur këtë edhe në filmat e mi të tjerë. Te ky dokumentar kam përdorur disa; ka aty kalime nga një pasazh në tjetrin dhe elementë, që duken sikur s’kanë lidhje me kontekstin. Diku qenin, diku një djalë, diku një vajzë në lisharëse, diku mjellmën, diku një flamur… dikush mund të thotë se ç’bëjnë të gjitha këto, por, në fakt, janë të gjithë elementë që përmes ritmit dhe kapërcimit, me këto imazhe zbutëse, kanë treguar qëndrim e kanë nënkuptuar gjithnjë diçka. Kjo është pak e guximshme, por në rast se do ta bësh krijimtarinë me personalitet, duhet të kapërcesh barrierat. Personaliteti i individit dhe krijimtarisë janë të barasvlefshme.

Kur regjisori është kaq i kujdesshëm, në çdo detaj, si ia del që të bashkëpunojë me skenaristen, Natasha Lakon, në këtë rast? A krijohen konflikte?

Sigurisht! Mirëpo, në filmin artistik jam unë zot, regjisori, në filmin dokumentar, është Zoti regjisor. Në dokumentar, skenaristi ka linjat e vijën, por është regjisori që o e gropos, o e vendos në piedestal skenaristin. Unë nuk përdor të shkruarën e skenaristit, pra, unë nuk e përshkruaj, tek unë dëshmojnë njerëzit. Në ndërtimin e portretit, unë nuk e njoh autorin a shkrimtarin sepse çdo qëndrim tjetër subjektiv i krijuesit më largon nga e vërteta dhe te Xhanfiseja unë jam 100% i ndershëm. Aty mund të ketë interpretime të autorit, por jo hipokrizi. Sigurisht, piketime, përzgjedhjet e materialeve, aprovimet, disaprovimet, janë të përbashkëta.

(Kosova Sot)