“Asgjë heroike në figurën e diktatorit”/ Rrëfimi i Kadaresë: Enver Hoxha në romanet e mi, si një personazh i mjerueshëm

Pas disa ditësh, gjeniu i letrave shqipe, Ismail Kadare, mbush 85 vjeç. Në prag të kësaj dite, shkrimtari ka pranuar të zhvillojë një bisedë me një grup të rinjsh dhe nuk zgjodhi ndonjë gjimnaz a fakultet në Tiranë, por Klubin e Librit të Kavajës.

Përgjatë një takimi organizuar nga Bashkia Kavajë, Klubi i Librit dhe Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit, Ismail dhe Helena Kadare iu përgjigjën pyetjeve të të rinjve në lidhje me vepra të ndryshme të shkrimtarit.

Ç’mund të na thoni për filmin më të ri që po realizohet për ju?

Helena Kadare: Disa vjet më parë doli libri im me kujtime të të dyve dhe një produksion franko-belgo-shqiptar ka marrë të drejtat për të realizuar një film mbi këtë libër dhe tani janë në kërkim të kastit të aktorëve dhe fondeve, të cilat janë të vështira për t’u gjetur. Megjithatë, filmi është futur në udhë të mbarë. Do të jetë një film artistik, pasi dokumentarë janë bërë shumë për Ismailin. Këtë fakt Ismaili po e mëson bashkë me ju, pasi mërzitet nëse unë i bëj biseda të tilla.

Duke lexuar “Pallati i ëndrrave”, lind pyetja a ekziston mundësia që njeriu të arratiset me mendimet e tij kur i ushtrohet shumë trysni nga jashtë, nga ana e shtetit?

Ismail Kadare: Çdo njeri mund t’i japë përgjigjen e vet kësaj pyetjeje dhe kjo varet nga shumë fakte. Për shkrimtarët kjo është më e thjeshtë, sepse ajo që shkruajmë ne duam a po nuk duam e nxjerr këtë. Letërsia e mirëfilltë, jo ajo boshe, retorike e ka brenda sinqeritetin, qëndrimin e pagabueshëm të shkrimtarit, të vërtetën e thellë që thellohet edhe më shumë trillimi letrar. Letërsia është një trillim. Të gjitha artet krenohen për meritat e tyre, por unë si shkrimtar mbaj anën e letërsisë. Letërsia është mbi të gjitha. Këtë libër e kam shkruar në kulmin e diktaturës shqiptare dhe duhet të ishe i metë të mos kuptoje që bëhej fjalë për sistemin ku jetonim ne.

Më ka pëlqyer shumë “Kronikë në gur”, pasi kam gjetur veten, por jam kurioz pse ky libër i shkruar me sytë e një fëmije, në një moshë madhore?

Shkrimtarët e kanë jetën e tyre si një burim të pashtershëm ku dëshira për të shpjeguar fazat e këtij burimi vjen në një mënyrë që as ata vetë nuk dinë ta shpjegojnë, por kur ajo vjen është e sinqertë, të natyrshme dhe vetëm në këtë lloj mënyre. Një synim për të shkruar për të vërtetuar një tezë ideologjike, politike, moraliste, përmban brenda vetes një mungesë, një defekt. Dëshira për të zhbiruar fëmijërinë time më ka ardhur natyrshëm gjithmonë dhe po ta vini re, në shumë vepra të miat unë i kthehem gjithmonë, herë më shumë e herë më pak. Te të gjithë shkrimtarët jeton në njëfarë mënyre fëmijëria e tyre. Nuk është me qëllim spekulimi për të vërtetuar diçka, por për të treguar një ndjesi, edhe brengë, edhe lumturi, të gjitha bashkë. Nëse do të kërkoja një arsye se pse u ula të shkruaja këtë libër, nuk mundem. Arsyeja edhe ka qenë, edhe nuk ka qenë. Arsyeja ka pritur kohën e vet, e ka arritur ose nuk e ka arritur kohën e vet. Ka shkrimtarë që nuk kanë shkruar kurrë atë që kanë dashur. Kjo nuk është as për t’u dëshpëruar dhe as për t’u ngazëlluar. Kështu ndodh. Letërsia i ka gjërat jashtë normave të zakonshme njerëzore.

Ne kemi shumë balada e legjenda, në këtë kompleksitet, cili ka qenë detaji që ju ka frymëzuar për të shkruar “Kush e solli Doruntinën”?

Nuk e kam të qartë as vetë. Ka qenë gjithnjë brenda meje. Do ta saktësoja pyetjen me cili ka qenë ai moment që ka nxitur këtë ndjesi të vjetër të shfaqet. Nuk ka shkrimtarë në botë që në mendjen e tij të mos lëvrijnë ditë e natë mendime nga të çuditshmet, të tilla që herë i duket se nuk duhet t’i thotë dhe herë tjetër që është i detyruar t’i thotë. Nuk ka rregulla. Ndaj letërsia është e bukur se nuk ka rregulla. Realizimi socialist ishte me rregulla që i vendoste shteti, që ishte vrastare, plagosëse për letërsinë, siç ishte rregulli i të ashtuquajturit heroi pozitiv. Ishte një kërkesë që u bëhej të gjithë shkrimtarëve që në veprat e tyre të mbizotëronte heroi pozitiv. Ishte kërkesa më absurde, më e çmendur që mund t’i bëhej artit e aq më tepër letërsisë. Shkrimtari nuk i mendon kurrë kështu gjërat, që do t’i bëj kështu apo ashtu. Ajo vjen natyrshëm, shkujdesshëm, në mënyrë të pashmangshme, por po aq sa e shmangshme. Shumë shkrimtarë nuk arrijnë sot të shkruajnë për ato që mendojnë dhe po të dëgjoni intervistat e tyre, sidomos kur janë nga fundi thonë që “më vjen keq që nuk shkrova për këtë apo atë”. Kjo keqardhje është e kotë, sepse ka ekzistuar një arsye më e thellë se përse ai nuk e ka shkruar apo e ka shkruar diçka. Sado që t’ju jap arsye, nuk do t’ju kënaq, nuk do t’ju them të vërtetën, sepse të vërtetën as unë nuk e di.

Romanin “Qyteti pa reklama” e nisët në Tiranë dhe e përfunduat në Moskë. A ndryshoi më mënyra e shkrimit, pasi atje ju jetuat një realitet tjetër…

Nuk jam i ndërgjegjshëm se çfarë ka ndryshuar në shkrimin tim, por ndryshon brenda shkrimtarit. Nuk mund të kërkoni në një vepër letrare, logjikën e një veprimi jetësor. Kjo është fatkeqësia e letërsisë së realizimit socialist, sepse kërkoheshin gjëra absurde. Përse duhet të shqetësohem unë si shkrimtar për personazhin pozitiv?! Ç’do të thotë personazh pozitiv në jetën socialiste? Po ta shikosh me gjakftohtësi, ata ishin personazhet më të mërzitshme në botë. Shkrimtari që është me të vërtetë shkrimtar e dallon lehtësisht këtë. Personazhet pozitive ishin më të neveritshmit, në kuptimin që duhet të ishte shembull për të tjerët me sjelljen e tij. Ndaj, nocione të tilla si “personazh negativ’, “personazh pozitiv”, “ide pesimiste”, “ide optimiste”, asnjë shkrimtar nuk i merr seriozisht. Ata që i marrin seriozisht këto, kanë dështuar në punën e tyre, janë shkrimtarë koti. Shumë nga ata ju i keni parë, mund t’i keni librat e tyre në shtëpitë tuaja, i keni lexuar, nuk i keni pëlqyer. Arsyeja është që ata kanë thyer ligjet e shenjta të letërsisë, të cilat nuk u binden ligjeve jetësore apo autoritarizmit shtetëror, sepse nëse autori katandiset që në veprat e tij të reflektojë atë që thuhet: shkruani sipas mësimeve të partisë. Dhe të shkruaje sipas mësimeve të partisë ishte të vije duart në kokë. Dhe cilat ishin këto: të doje punën, të doje atdheun… Po se si ta doje atdheun… ky ishte vetëm një slogan. Letërsia nuk ka këtë logjikë të brendshme. Ajo ka logjikën e saj, të cilën nëse nuk e kupton, më mirë hiq dorë. Shumë shkrimtarë të mirë kanë hequr dorë pas sprovave të para; të tjerë me guxim janë përpjekur të shmangin mësimet e famshme të partisë. Mësimet e partisë ishin një ditë e zezë në letërsi. Por kjo ishte një çështje shumë e trishtueshme. Letërsia e vërtetë nuk e lë të gabojë shkrimtari kurrë. Ajo që e çon shkrimtarin në gabim është letërsia e rreme, që ka lindur në kokën e tij, që është e dëmshme për të dhe për letërsinë.

Letërsia e krijuar në një vend komunist autoritar ishte në shumicën e saj e pavlerë, nuk vlente për asgjë, nuk i shërbente shpirtit njerëzor. I shërbente një ideje të zbrazët, që kemi vënë si personazhe punëtorë e fshatarë e kanë zemrën llagar, nuk u shkon kurrë mendja për keq, nuk mendojnë gjëra të errëta, të mbrapshta, diabolike, pra që janë kinse njerëz.

Përmes poezisë “Në rrugët e Moskës” i drejtoheshe Pushkinit. Çfarë i kërkoje Pushkinit? Çfarë të mungonte, si të të ndihmonte?

Në radhë të parë, të më ndihmonte të mos i merrja seriozisht ato që dëgjoja nëpër leksione, që të ruaja një ndjesinë time, fillestare, origjinale, të paprekur nga dokrrat, nga sloganet, nga parullat. Besoj kjo ka qenë. Por shkrimtari e ka të vështirë të tregojë se çfarë e shtyn të krijojë një metaforë poetike. Më ndihmo në këtë botë artificiale ku kam rënë, që ne e thoshim hapur. Në Institutin “Gorki” ku studiova unë kishte jo tamam studentë, por shkrimtarë që po firmoheshin dhe kishin një liri më të madhe se prej studenti në kokat e tyre dhe në diskutimet e tyre e kishin atë liri që kërkohej ta kishin dhe të tjerët.

Gjithmonë ka diçka për të thënë. A jeni i plotësuar? A ka diçka që mund t’ju lumturojë, e keni arritur lumturinë?

Lumturia është e pafundme, e paarritshme ndonjëherë, e paemërtueshme. Njeriu mund të ketë qenë i lumtur, pa e ditur që ka qenë, e kupton më vonë. Krijimi letrar është një histori e tillë. Çdo zhytje e shkrimtarit në art, çdo arritje është një lumturi. Përdoret shpesh shprehja “lumturi e fshehtë” dhe ato janë më të mëdha nga të gjitha. Historia e një krijimtarie është historia e një lumturie. Shkrimtarët ku gjenden përpara lexuesit të sinqertë, që ka me letërsinë një përballje si ajo e shkrimtarit. Kur shikoj veprën që kam botuar, kur më kthehet dëshira për të bërë ribotimin e plotë të saj, të jem i lirshëm të heq copa që s’më pëlqejnë, që më duken të dobëta, të varfra, këtë e bën çdo shkrimtar dhe kjo e qetëson shumë ndërgjegjen e tij, ndërgjegjen e përgjithshme të letërsisë. Dhe letërsitë e lumtura janë ato që dominojnë vetveten dhe krijojnë një klimë shpirtërore të bukur te njerëzit.

Një pyetje për znj. Helena: A është “Dimri i madh” vepra që ju ka shkaktuar më shumë shqetësime?

Helena Kadare: E gjithë jeta jonë ka qenë me faza. Ka qenë dalja e librave të rinj, që pritej me shumë gëzim. Pastaj ishin fazat e ndalimit. Koha e “Pallatit të ëndrrave” ka qenë një torturë e vërtetë, sepse u bë një plenium i tërë dhe të gjithë prisnim të ngrirë se çfarë do të ndodhte. Kur ndalohej një libër, kthehej në karton. Unë kam qenë vetë në shtëpinë botuese dhe ndërkaq libri ishte vjedhur nga punonjësit dhe ai u lexua nga shumë njerëz. Kjo çështje u mbyll me ndalimin e librit, por të gjithë njerëzit tanë ishin të shqetësuar. Ismaili është quajtur tradhtar kur ka shkruar “Pashallarët e kuq”, kur ndodhi një hata e vërtetë, u zhvillua një plenium dhe të gjithë prisnim se çfarë ndëshkimi do të merrte. “Dimri i madh” kishte një problem tjetër. Aty ishte figura e Enver Hoxhës, që krijonte stepje. Filluan sulmet, u shkrua në gazetë. Më kujtohet një titull te “Zëri i Rinisë”: “Korba të zinj në letërsinë shqipe” dhe filloi me shumë bujë, por Enver Hoxha shkoi në një mbledhje në Elbasan dhe tha se edhe shkrimtarët bëjnë gabime dhe mund t’i falim. Pra ai personazh e shpëtoi librin dhe i ishte futur aty jo pa qëllim. Sepse nuk ndodhte kurrë që ai të thoshte që “bën gabim” dhe të shpëtoje, por ikje ti dhe gjithë familjarët e tu dhe miqtë nëpër internime. “Pashallarët e kuq” u pasua nga një moment shumë i vështirë. Ismailin e çuan për punë fizike në fshatrat e Fierit, në Seman. Kjo ka qenë shumë e vështirë për atë. Dy ditët e para mori lopatën, por nuk ia doli dot dhe tha: “Nuk e bëj”.

A është “Darka e gabuar” e mbushur plot mister, një tentativë për të rrokur vetveten?

Çdo libër është zbulimi i një misteri që kryhet ose nuk kryhet. Autori nuk është në gjendje kurrë të thotë nëse e ka kryer ose jo atë mision. Ndonjëherë misioni i letërsisë është i fshehtë. Fakti që letërsia bëhet për çdo kohë ka një kundërshti të brendshme. Si është e mundur të shtrihet në kohëra të tjera? Por ja që letërsia mundet, prandaj nuk i jap dot përgjigje. Por shkrimtari e ndjen se ai misteri i krijimit letrar, ai pragu i tij është kapërcyer dhe kjo e lumturon, pavarësisht në i hyn në punë kjo vepër, në u prit mirë a keq, në u ndalua apo himnizua. Këto janë gjëra të dorës së dytë e të tretë. Shkrimtari ka një kokëfortësi, një megalomania që edhe i beson edhe s’i beson lexuesit, sepse ose ai s’ka dhënë atë që ka dashur, ose ata s’kanë marrë atë që kanë dashur dhe përpëlitet në ndërgjegjen e tij, pa marrë përgjigje.

Për shkak të kritikave jeni detyruar të bëni edhe rishikime të veprave. A i keni përmirësuar ato?

Ribotimet ku kam bërë ndonjë heqje ose shtojcë janë gjetje formale, pa ndonjë rëndësi, për të justifikuar mendjet e budallenjve. Por mendjet e budallenjve kishin një rëndësi të madhe në kohën tonë, sepse një pjesë e madhe e atyre që jepnin mendime dhe sundonin ishin budallenj, në kuptimin e saktë dhe të plotë.

A mund të shkruash për një ndjenjë që nuk e ke përjetuar?

Nuk ka ndjenjë në botë që letërsia nuk e përjeton. Shkrimtari është detyrimisht i hapur ndaj saj dhe mendon ai nëse e ka kryer ose jo nuk ka rëndësi. Mendimi i tij nuk varet as nga ai, as nga lexuesi, as nga koha. Këtu qëndron madhështia e letërsisë, që të vërtetën e saj e shtrin në kohë të pafundme, në njerëz e popuj të ndryshme. Ndaj dhe vepra që duket se kanë subjekt të ‘ngushtë’ kombëtarist nuk janë kurrë të tilla. Letërsia është sinqeriteti letrar. Ka shumë faza që nuk zbulohen drejtpërdrejt, por i zbulon koha. Letërsi mund të shkruhet edhe nëse nuk i ke përjetuar vetë ca ndjesi. Për shembull, letërsia nuk kuptohet pa vrasjen, vrasje me thikë… Por shkrimtari është i detyruar të shkruajë. Shekspiri ka arritur kulmin e tij me të.

Ç’mund të na thoni për romanin “Koncert në fund të dimrit”? Pse e mbyllni me thënien e një plake, sipas së cilës, nuk ka pasur asnjëherë kinezë në Shqipëri?

Libra të tillë gjykohen si tablo të një kohe. Cila ka qenë e vërteta e tablosë kinezo-shqiptare. Sipas intuitës sime si shkrimtar, ishte kjo enciklopedi, groteske shpesh, djallëzore shpesh, kritike, komike dhe unë jam përpjekur të jap gjithë nuancat e saj. Unë shpesh akuzohem se kam Enver Hoxhën personazh në dy romanet e mi. Te ky i fundit është personazh i mjerueshëm, por nuk guxonte ta thoshte këtë, sepse merrte zemërimin e tij. Etja për lavdi i bën tiranët që të besojnë se janë të lavdishëm edhe atje ku nuk janë. Thonë që shkrimtari e sheh me adhurim. Dhe unë i bëj pyetje vetes dhe lexuesit: ku është madhështia në figurën e Enver Hoxhës? Madhështia duket ose në sytë e narratorit, ose në ecjen e tij krenare, ose në ca vuajtje që autori ngul këmbë që ta besojmë se i ka për popullin e tij. Në këtë roman nuk ka asgjë të tillë. Edhe te “Dimri i madh”, kur jepet një moment teksa Enver Hoxha ecën në kopsht dhe Besnik Struga e sheh nga dritarja, s’ka asgjë që të dëshmojë madhështi, si thellësi, filozofi… por një ecje e hallakatur. Madhështia duket në vështrim, por as kjo nuk ekziston. Në një skenë të librit Krushovi e shihte në sy, duke menduar nëse do ta detyronte të vetëvritej si disa të tjerë. Për lexuesin dogmatik kjo ishte fyerje për udhëheqësin sypatrembur.

Sa i takon mbylljes së librit me thënien e plakës, që thotë s’ka pasur kinezë, dua të them se ka qenë një kohë absurde, e palogjikë, e pamençur, ndaj është frazë deheroizuese fund e kreje.

A do të presim vepra të reja nga çifti Kadare?

Patjetër.

A ka një këshillë për këtë klub të rinjsh, që është model në gjithë Shqipërinë?

Të duash letërsinë është një favor i brendshëm i njeriut, është dhunti, sikurse ata që nuk e duan, kanë një mungesë të trishtueshme, nuk e duan këtë bukuri të thellë të jetës njerëzore. Dashuria për letërsinë është qiellore. Letërsia është pasuria jonë e përbashkët, një pohim përpara botës për diçka më të madhe, asaj të vlerave të një kombi. Ju që jeni të shtyrë nga pasioni për letërsinë, duhet të jeni rojtarë të gjuhës. Ne kemi një gjuhë që duhet mirëmbajtur dhe kjo rrihet duke e përdorur atë. Nuk duhet ngatërruar retorika nacionaliste me vlerat e vërteta të një vendi dhe këto vlera t’i jep gjuha. Një gjuhë e klasit të parë tregon një mendje të klasit të parë që vihet në veprim.

(Kosova Sot Online)