Renditje simpatike e nostalgjike e personazheve kulturore, historike e kombëtare

Shkruan: Shefik Shkodra

Renditje simpatike e nostalgjike e personazheve kulturore, historike e kombëtare

Nebih Bunjaku: Yje në Panteon, poezi, botoi “Muza”, Prishtinë, 2023

Ky autor tashmë është i njohur me disa përmbledhjeve poetike lirike, ndër të cilat, tash kemi këtë, “Yje në Panteon”. Këtu do të bëj disa fjalë në parantezë pas leximit të kësaj përmbledhje, e cila më ngjalli kërshëri të kujtimeve për do kohë të më hershme.

Ishim të lumtur dikur kur mësuam shkrim-lexim

Kemi lexuar do herë shumëçka e për hiç çka. Ishte koha, kur nuk kishte ende një libër në origjinal nga gjuha amtare ose shumë të rrallë, flasim për Kosovë, veç disa përkthime nga serbokroatishtja e ndonjë gjuhë tjetër. Gjeneratat e pas LDB e gjetën vendin vetëm me një gazetë të përditshme, ndonjë herë me pak hapësirë kulturore dhe ndonjë faqe për fëmijë në javë. Ishte edhe një revistë dymujore për letërsi, që ishte mundim të pritej vonesa e daljes së saj. Një tjetër ishte javore, por që të dyja ishin shumë të kursyera për më të rinjtë. Dhe, fillimi ishte me disa botime të pakta nga shkrimtarë e intelektualë kosovarë. Disa vjersha e tregime, madje edhe folklor botonte “Jeta e re” e udhëhequr nga Esad Mekuli më parë. Ne i lexonim me ëndje punimet nga kjo revistë dhe mendonim se si do të mund të bëhemi edhe ne të tillë, pjesëmarrës në faqet e saj e bashkëpunëtorë i të njëjtës tryezë letrare. Por duhej përshtatur kohës. Duhej pasur kujdes të mos binim në sy të keq nga sistemi përgjues i sundimtarëve. “Jetën e re” e kanë lexuar edhe barinjtë, të cilët shkonin me dele në moshë të rritur. Pra kushdo që dinte shkrim-lexim, qoftë ai edhe një autodidakt. Atëherë, është lexuar jo vetëm prej atyre të Katedrës për Gjuhë e Letërsi shqipe, por edhe prej matematikanëve dhe të cilit do atyre drejtimeve të shkencave të tjera. “Gjarpijt e Gjakut” të Adem Demaçit ishte kënaqësi të gjendej diku e të lexohej. Historinë e Marin Barletitit, për herë të parë ma dha profesori i Gjuhës shqipe, atëherë kur isha në shkollë të mesme, nuk e di në cilin vit shkollor. “Lahutën e Malcis”, e kam lexuar gjithashtu në shkollë të mesme, duke e huazuar nga një njeri i familjes, por ishte vështirë të furnizoheshim me literaturë nga shteti amë – Shqipëria. Ishte e ndaluar të gjendej teksti që është botuar atje. Megjithatë, ka pasur depërtime si rreze dielli të dobëta.

Pas vitit 1966, me rënien nga skena politike e një fashisti serb i UDB-ës, u lirua pak gjendja te shqiptarët e Kosovës. Nga viti 1968, kur ishin edhe protestat e studentëve me kërkesën për Republikën e Kosovës, filloi një ringjallje dhe një nismë e historisë për popullin shqiptar, që të shihet më mirë e më qartë nga nxënës e studentë për historinë tonë. Universiteti i Kosovës filloi të zgjerohet, sigurisht edhe të lakmohet e u bë një forcë intelektuale të kalibrave të ndryshëm shkencorë.

Rilindja Kombëtare Shqiptare – model frymëzimi i gjeneratave në vijim

me interes të përmendet se, me Flamurin Kombëtar, figurën e Skënderbeut - Gjergj Kastriotit dhe me vjershën antologjike kombëtare të Pashko Vasës, “O moj Shypni”, rilindësit tanë bën propagandën e pandërprerë, për një bashkim dhe për një rritë e organizim të përgjithshëm shqiptar kundër Perandorisë Osmane, por edhe kundër armiqve të rrethit në Ballkan. Periudha historike e Rilindjes Shqiptare, protagonistët e kësaj epoke, të cilët luftuan “me penë e me pushkë”, me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë pushoi, por jo e tëra. Në Kosovë dhe vise të tjera të Jugosllavisë mbeti thirrje emblematike e kësaj epoke për t’u vijuar nga këto pjesë, të cilat mbetën nën zgjedhën e huaj. Që nga pushtimi i Serbisë, në Kosovë dhe këto vise të tjera, u derdh gjaku i shqiptarit kurrë pa ndërprerë. Mundimet si në kohë të Turqisë, si në atë më vonë të Serbisë e Jugosllavisë së Titos, njësoj: “Dy mandate – deputet/Tribun atdheu midis Turqisë/S’njeh xhonturq s’njeh as mbret/Njeh lirinë e Shqipërisë” (Hasan Prishtinës, 89). Tribun e luftëtarë të ngjashëm kishte edhe të tjerë. Autori i merr këto personalitete nga veriu si dhe nga jugu i Shqipërisë Etnike. Sakrifica për çështje të atdheut është nominimi i shumë figurave, me përkushtime vargjesh nga Nebih Bunjaku. Ky përkushtim i shumë personaliteteve nis nga ata të para epokës sonë, para pavarësisë e deri në ditët tona me Adem Jasharin, Ramadan Kastratin, Isa Kastratin, Nuhi Berishën, Zahir Pajazitin, Rexhep Malën, Reshat Ymerin, Agim Ramadanin, Ylfete Humollin, Astrit Deharin, etj. Pra, do të ishte m ë mirë që të lexohet ky libër për të parë vetë lexuesi më mirë se, cilëve ky autor u kishte kushtuar vargjet dhe strofat katrene më të mira, me rimë e ritëm, zakonisht vargje që lexohen prej çdo shtrese shoqërore me lehtësi dhe qartësi.

Ngjallje e kujtimeve nga kohë të hershme

Një kujtim të mirë, nga retrospektiva me të gjitha këto personalitete kombëtare, na shfaqet në përmbledhjen e mbi njëqind poezive, Yje në Panteon e Nebih Bunjakut. Atë që nuk mundi ta bënte ky autor në kohën më të re, tash ia arriti qëllimit me durim dhe e paraqiti një tablo të krejt atij strumbullari dëshirues e mishërues, përgjatë kohës si nxënës e student sa ishte, por edhe si mësimdhënës në karrierën e tij dyzet e sa vjeçare. Them kështu, ngase gjeneratat e atyre viteve kanë përjetuar e aspiruar në vete bagazh të madh frymëzimesh nga të gjitha anët, të grumbulluara e menduara gjithnjë për një unitet e çlirim kombëtar. Koha rreth viteve të shtatëdhjeta endej e vegjetonte kulturë e arsimim të vrullshëm. Ka qenë me drojë e ëndërr për shumëçka shqiptare. Por leximi, dëgjimi dhe perceptimi nga të tjerët, profesorët tanë, nga ata më të vjetrit, ka qenë një shteg e hulli për përcaktimin e studentit, e njeriut në kohën e një moshe të re. Shihet se, ideja do ta pajiste e forconte edhe si guximtar të madh personalitetin e të riut shqiptar.

Mendoj se, pa njohuritë nga e kaluara e stërgjyshërve tanë, e brezave me radhë, jeta e një njeriu do të ishte gjysmake. Më parë duke inspiruar një dashuri të njerëzve të veçantë, për vendlindjen e atdheun, do të na mungonte motivi për të shprehur atë respekt dhe devotshmëri, për vendin dhe kombin në përgjithësi. Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, Flamuri dhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit, rilindësit tanë i kishin monedha të arta për frymëzimin dhe përgatitjen me dashuri të popullit për atdheun e kombin; ishin këto figura që i zgjodhi autori i “Panteoni i Yjeve”. Për Skënderbeun kishim dëgjuar nga më të vjetrit edhe nëpër familje që përmendej si hero, por jo shumë shpjegime për të. Në disa libër leximi për klasat, zgjidheshin me kujdes edhe figura nga shkrimtarët rilindës. Zgjidheshin copë tregimesh, poezish nga disa prej tyre dhe ishin të dedikuara për ne, si nxënës, që t’i mësonim e t’i përvetësonim, sado pak të shihej pikëpamja e njohurive e stilit të një krijimtarie letrare, e veçanërisht drejtimi për ringjallje idesh te brezi më i ri në vijim.

ata “Yje” i vendos me shumë kujdes si në rafte biblioteke. Është kërkuar vetëm një përkujdesje si në këtë rast nga Nebih Bunjaku, për të zënë vendin sipas meritës, kush nga letrarët, kush nga heronjtë e shumë prej tyre edhe letrarë e edhe luftëtarë. Poeti i jonë, këtë libër e dizajnoi nën kopertina si në ballinë titulli. Mori figurat e njohura, që nga një anë gjeografie në anën tjetër. Pothuajse në një mënyrë e mbuloi tërë hartën e Shqipërisë Etnike. I dha një rreze përçuese këndeve të tokave të parcializuara në Ballkan. Një hartë e cila mbeti e copëtuar deri në këto kohë. Për bashkimin e këtyre pjesëve kishin menduar edhe gjeneratat para nesh. Kështu e ndienim sikur ende i dëgjojmë porositë e tyre detyruese. E autori tash flet për ta dhe në emër të tyre. Kjo na vjen për kënaqësi nga secili personalitet në këtë libër: “Foshnje e brishtë midis stuhie/Kur korbëzonte monarkia/Sofra bosh e Lulit t’vocërr/Grinin zorrët nga uria” (Pelegrin i Shenjtërisë, f. 158). Ose për artisten e njohur të Greqisë, e cila e njoftoi publikun para se të vdiste se, ajo ishte njëra prej atyre me prejardhje shqiptare: “Quhem Irena Papas/Arvanite jam/Gjuhën shqipe flas/Gjak shqiptari kam/ dhe në vijim: “Luaja Penelopën/Filmin Odiseu/Me Bekim Fehmiun/Që ish Korifeu”(Ylli i ekranit, 152).

Në këtë mënyrë ushqejmë dashuri ndaj tyre dhe duhet t’i respektojmë. Duhet t’u jemi mirënjohës për jetë e mot, të gjithë atyre që kanë mundur ta hedhin një gur në muranën e Kalasë Kombëtare. Një meritë e shkëlqyeshme u takon edhe mësimdhënësve të këtyre gjeneratave të para viteve të tetëdhjeta në Kosovë. Atë që do të mund ta quanim, një ngrehinë për të gjithë neve...këtë e shohim më konkretisht sipas kësaj përmbledhje të këtij autori, si shembull, se sa figura nëpër shekuj kanë dhënë mundin dhe jetën për këtë liri që do ta gëzojmë. Në atë rrafsh me frymëmarrje në nën kulmin e të cilit jetojmë sot të gjithë. Ky vargan shekullor ishte punë e përkushtuar serioze e personaliteteve kulturore, historike, atdhetare deri në vdekje, pavarësisht ku jetuan dhe u shkolluan.

Një konsideratë të jashtëzakonshme për këtë libër

Është një sihariq kjo vepër e poetit Nebih Bunjaku, i cili i ka prezantuar këto figura historike, letrare, kulturore dhe atdhetare, duke filluar nga ato legjendare me Doruntinën, Rozafën, Troja ime, Kali i Trojës, e duke vijuar përgjatë epokave historike, Helena e Trojës, Aleksandri i Madh, Mbretëresha Teutë, me simbolin shqiptar – flamurin, kryeheroin – Skënderbeun, Lekë Dukagjini, Marin Barletin, Gjon Buzukun, Nazim Frakullën, Karl Gegën, Hasan Tahsinin, Jeronim de Radën, Thimi Mitkon, Sefë Kosharën, Pashko Vasën, Elena Gjikën, Konstantin Kristoforidhin, Lidhjen e Prizrenit, Abdyl Frashërin, Mic Sokolin, Dedë Gjo Lulin, Ismail Qemalin, Zef Seremben, Naim Frashërin, Sami Frashërin, Filip Shirokën, Bajram Currin, Andon Zako Çajupin, Gjergj Fishtën, Shaban Polluzhën, Hasan Prishtinën, Shtjefen Gjeçovin, Faik Konicën, Luigj Gurakuqin, Aleksandër Moisiun, Fan S. Nolin, Marigo Pozios, Ali Asllanin, Lot Vakun, Mulla Idrizin, Avni Rrustemin, Shotë Galicën, Lasgush Poradecin, Mitrush Kutelin, Eqrem Çabej, Mehmet Gjevorin, Nënë Terezën, Tefta Tashkon, Migjenin, Esad Mekulin, Anton Çettën, Sadër Prosin, Metush Krasniqin, Hasan Mekulin, Irena Papasin, Latif Berishën, Dritëro Agollin, Ahmet Haxhiun, Nexhmije Pagarushën, Bilal Xhaferrin, Bekim Femiun, Adem Demaçin, Rifat Kukajn, Vaçe Zelën, Faik Rexhepin, Murat Gecajn, Ali Podrimjen, Ilmi Ibrahimin, Ukshin Hotin, Jusuf e Bardhosh Gërvallën dhe Kadri Zekën, Ndoc Gjeten, Aristidh Kolën, Isa Kastratin, Bardhyl London, Rexhep Malën, Xhavit Ahmetin, Petrit Ruka, Familja Jashari, Adem Jashari, Muharrem Kastrati, Ramadan Kastrati, Nuhi Berishën, Zahir Pajazitin, Reshat Ymerin, Agim Ramadanin, Ylfete Humollin dhe Astrit Deharin. Për të gjitha këto figura, poeti thuri vargje. Në mesin e këtyre figurave, autori ka trajtuar edhe disa ngjarje të njohura për ne dhe disa prej atyre ndodhive që lidhen me këto figura si, Lidhja Shqiptare e Prizrenit.

Legjenda te shqiptarët është shumë e lidhur me fatin e çimentuar të personazheve në jetë si krahasime e si figura të gjithëpushtetshme: “Doruntinë/A i dëgjove zogjtë e malit/Pa nota pentagrami/Me këngë trishtimi/dhe, Doruntinë/Të solli Konstandini/Në kohë zezone/Erdhe me besën përdore”, (Doruntinë,f. 13). Autori i ka përdorur shprehjet më të bukura për secilin rast. Ngjashëm me këtë e kemi edhe Rozafën, sakrificë e njohur tashmë për besën e shqiptarit. Është mjaft me interes si shumë të tjera edhe “Troja ime”. Kjo është një arenë lufte nga historia e lashtë dhe mendohet se ka të bëjë me paraardhësit shqiptarë shumë herët: “Toka ime – gjeni im/Më e lashtë se lashtësia/Kob e famë ngjizur prore/Nuk t’i zë dot historia” (Troja ime, f. 17). Është e mjaftueshme të përmenden këto vargje: “A të kujtohet Perëndeshë e Dashurisë/Kur të mora nga Sparta në Trojë/Kambanat kot ranë për grabitje/ Dashuria jonë nuk qe lojë” (f. 21) Në këtë krah do të shkonte edhe poezia për tradhtinë në luftën e Trojes, “Kali i Trojës”.

Në Panteonin e lartë kanë gjetur vend edhe figura të tjera të më vonshme: “Shëmbëlltyrë e ilegales/- Bunker armësh shtëpinë e vet/Trim praktik – emblematik/Ëndërrmadh – Kosova shtet” (Yll Burrërie, Ahmet Haxhiut, f. 160); ose për Metush Krasniqin – Shqiponja e Dardanisë: “Gjer në vdekje e dërmuan/Shpirtmadhësinë s’ia pushtuan/N’kujtesë Kombin histori/Hero nderi n’Përjetësi”, f. 149.

janë të shumta këto figura që vetëm një pjesë e tyre ka mundur autori t’i zgjedhë e paraqes në një tablo vlerësuese të tij me vargje. Këto janë figurat më të adhuruara, të zgjedhura, por edhe për ne të brezit të tij, sidomos ato të Rilindjes Kombëtare për kulturë dhe propagandë politike, për unitetin dhe luftën për çlirimin kombëtar të Shqipërisë Etnike, e që deri më 1912, me të gjitha forcat mezi u arrit të formohet një copë shteti shqiptar në truallin e Ilirisë. Kjo mori figurash, të cilat janë nga fusha stoike në luftëra si të paepur, si politikan e diplomat të aftë, e edhe pjesa tjetër si heronj të përkushtuar për atdhe. Një pjesë tjetër më e njohur për kulturë art e letërsi që janë vazhda e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, e që kjo lëvizje me shpalljen e Shtetit Shqiptar të pavarur, sikur pak a shumë shuhen e ngadalësojnë zjarrin e tyre. Por, në Kosovë dhe në viset tjera të ndara nga shteti shqiptar, Rilindja ka vazhduar me misionarë dhe heronj të rinj për një qëllim të caktuar: “Shkëmb Atdheu/Në çdo tërmet/S’tundet nga vendi/N’tokë as n’det” (Ukshin Hotit, 183). Më tej do të gjejmë edhe fjalët fisnike për arsimtarin në shkollë fillore, për profesorin gjatë studimeve të autorit: “Oqean diturie/I thellë hiç pa fund/Si Hasan Mekuli/Nuk gjendet askund” (Oqean diturie, 150), etj.

Të gjitha këto vargëzime të këtij poeti, nuk kanë aspak dozë hiperbolizimesh. Kjo përmbledhje është një vëllim që përfshin në vete socialen, historinë, letraren, e të gërshetuara dhe të unisuara japin realitetin nëpër kohë të shqiptarëve.

(Kosova Sot Online)